Natuurlijk spelen in Berlijn – Verslag van een vierdaagse excursie

Door Anneke Rodenburg en reacties van deelnemers

Na 2010 en 2017 ging Springzaad voor de derde keer naar Berlijn.  Deze keer met een gecombineerde groep van Springzaad partners & externe deelnemers, in totaal 13 mensen; op pad om groene schoolpleinen, buitenruimtes van kinderdagverblijven en grote stukken speelnatuur te bekijken. Medewerkers van Grün macht Schule (een gemeentelijk projectbureau dat zich sinds meer dan veertig jaar inzet voor de vergroening van pleinen en tuinen van scholen en kinderdagverblijven) en Antje Schwabensberger | Lebendige Freiräume,  een ervaren Berlijnse ontwerpster van groene speel- en leerlandschapjes, stelden samen met Pjotr Timmerman en Sigrun Lobst een gevarieerd en rijk programma samen. Naast de medewerkers van Grün macht Schule, kwamen leerkrachten en pedagogisch medewerkers, vrijwilligers, conciërges en uiteraard kinderen aan het woord, om over hun ervaringen met de groene speel- en leerlandschappen in deze multiculturele stad te vertellen. Voor de lunch- en avondmaaltijden hadden de gastheren en – vrouwen een paar bijzondere eetgelegenheden gereserveerd. Zelfs het Berlijnse nachtleven werd door sommige  deelnemers niet overgeslagen.

Berlijn is een groene stad. Na de val van de muur bleken de open ruimtes naast de (voormalige) muur rijk aan allerlei dier- en plantensoorten. Grote delen van die ruimtes zijn veilig gesteld of als recreatiegroen behouden. In Das Mauerpark mag de muur nog steeds met graffiti bewerkt worden en er is voor alle leeftijden wat te doen, van streetdance podium, moestuintjes tot speeltuin. In veel buurten en parken is ruimte voor spelen én voor moestuintjes gemaakt m.b.v. pallets. Gevels, hekken en bomen bedekt met klimplanten zoals wilde wingerd, klimop, hop en bosrank zijn ook vrij gewoon net als verkeersborden met ‘Geschutzte Grünanlage’ (beschermd groengebied) of een waarschuwing voor overstekende eekhoorns of steenmarters. De eekhoorns zagen we deze reis regelmatig druk bezig met het verzamelen van net gevallen hazel- en walnoten. Boomspiegels begroeid met wilde planten zijn in Berlijn geen uitzondering. ‘Onkruid’ mag! Daar maken o.a. groepjes luid tjilpende mussen weer dankbaar gebruik van.

De grootte van de schoolpleinen in Berlijn is een droom voor ons Nederlanders. Vaak is een deel met asfalt ingericht voor atletiek en teamsport, dat vormt een schril contrast met het resterende groene stuk. In het algemeen zijn een groene inrichting van het schoolterrein met moestuintjes er gebruikelijker dan in Nederland. Zo was er een groot saai schoolgebouw met een enorm lang hek dat alleen begroeid was met een wit bloeiende bruidssluier. Als je er nieuwsgierig door een gaatje tuurde, keek je recht in een  moestuintje met een paar kleurige gieters.

Leon Collignon verwoordde in één zin wat voor de meeste deelnemers wel het hoogtepunt was van de Springzaad reis: ‘Voor mij was de tuin van meester Thomas van de Bornholmer Grundschule-Ökogarten een parel vol verborgen schoonheid, passie en liefde’. 150 kinderen speelden regelmatig in dit groene paradijsje. Behalve voor vrij spelen was er ruimte voor moestuinieren, pizza bakken en boogschieten vanuit de riddertoren. Bijzonder was dat de kinderen er écht opgravingen konden doen in een per ongeluk gevonden grote kuil vol oude potscherven. Er zijn zelfs enkele bijzondere opgravingen gedaan! Door de speelse inrichting van het paradijsje met tal van tweedehands voorwerpen prikkelt conciërge Thomas de fantasie van de kinderen. Tussen hazelaars en fruitbomen, begroeide huisjes en muren, kabouters, bijenkorven en griezelige kelder lag het huisje van Thomas zelf. Dit huisje stond vol met tweedehands frutsels en was een bezienswaardigheid op zich. Vaak vroegen kinderen of Thomas in dat huisje woonde. Dan bevestigde hij dat, gewoon omdat dat paste bij de fantasiewereld van de kinderen.

Samen met Antje Schwabensberger en de mensen van GMS,  Ulrike Wolf, Manfred Dietzen en Katrin Hermann, fietsten we door parken en bezochten we behalve allerlei groene schoolpleinen een prachtige buitenruimte van een kinderopvang en voormalig vliegveld Tempelhof!

Tal van mooie zit- en klauterplekken van dikke kromme robiniatakken, gecombineerd met grote keien passeerden de revue. Een dure waterpomp blijkt soms gewoon te vervangen door een gedeelte met zand en een plek waar kinderen emmertjes (regen)water kunnen halen. Het op en neer lopen met emmertjes water hoort dan gewoon bij het spel. Aan de bouwsels te zien gaf dat minstens zoveel plezier. Mooi om te zien was ook de aangepaste zandtafel, waar kinderen in rolstoel samen met andere kinderen konden spelen. Om dat mogelijk te maken moest er wel een slotje geopend worden.

In Berlijn hebben kinderen, in tegenstelling tot wat je veel in Nederlandse ziet, het recht om buiten het zicht van volwassenen te spelen. De groene pleinen mogen zo ingericht worden dat kinderen er ‘eigen’ plekjes hebben. Bovendien zijn de groene pleinen soms ook gewoon te groot om alles in de gaten te houden. De leerkracht vertelt van te voren duidelijk waar hij/zij staat én dat als er iets is ze naar die plek toe kunnen komen voor zichzelf of voor een ander kind. Kinderen leren zo al vroeg om zelf hulp te vragen. Ze hoeven niet zoals bij ons altijd in het zicht te spelen of ‘gered’ te worden. Wilgentenen hutten hoeven hier niet van onderen kaal geknipt te worden omdat kinderen anders niet zichtbaar zijn. Het is een goede stap naar zelfredzaamheid.

Antje Schwabensberger liet ons voorbeelden zien van paadjes, heuvels en een wadi die ze versterkt had met betonpuin en leem. Zo werd het wegspoelen van grond  voorkomen. Het is zeker de moeite waard om deze werkwijze uit te proberen. Het afkalven van speelheuvels is een groot probleem en zorgt er voor dat reliëf  in Nederlandse speelplekken nog steeds niet gewoon is.

We bezochten het voormalige vliegveld Tempelhof dat min of meer aan mens en natuur is teruggegeven. Je kunt er o.a. moestuinieren en op allerlei manieren recreëren. Buizerd, torenvalk en veldleeuwerik zijn er heel gewoon. Een milieu-educatiecentrum biedt daar het hele jaar door activiteiten voor kinderdagverblijven en schoolklassen, maar ook voor gezinnen. Daarnaast vinden er rondleidingen, vakantieworkshops en trainingen voor docenten en opvoeders plaats. Vereniging Freilandlabor Britz e.V. zet zich er ook in voor de bevordering van milieueducatie, educatie voor duurzame ontwikkeling en public relations-werk op het gebied van natuur- en milieubescherming.

De Tempelschlucht bij de zuidoostelijke ingang van het Tempelhofer Feld is een heuvelige groene speelplek zonder speeltoestellen waar kinderen de natuur met al hun zintuigen kunnen beleven. Er is een waterpomp met een rivierloop en zand en klei voor vrij spel en om modder te maken. Het viel op dat de rivierloop helemaal gevuld was met keitjes, dus daar was geen speelzand. Kinderen blijken dit toch minder leuk te vinden. Dat zagen we aan de sporen op een ernaast gelegen heuvel. Daaraan zag je dat de kinderen het water uit de pomp naar díe heuvel sleepten en vervolgens naar beneden lieten lopen. Dat leidde tot het gewenste spel met water en modder én mooie diepe natuurlijke sleuven.

Zo waren er meer leuke waarnemingen en verrassingen deze reis. Zéér de moeite waard. In mei volgend jaar wordt deze reis herhaald! Dan gaan we i.s.m. met IVN Nederland een programma samenstellen, dat gericht speciaal is op beleidsmakers en beleidsuitvoerders. Hoor je bij deze doelgroep en heb je interesse in de excursie? Dan kun je je HIER alvast vrijblijvend opgeven voor de excursie naar Berlijn van di 20 t/m vr 23 mei 2025.

Mocht je als ecologische tuinspecialist nog tijd hebben om een paar dagen langer in Berlijn te blijven:  o.a. het Alte Luisenstädtischer  Friedhof, Holzmarkt 25 en de Botanische tuinen waren voor Anneke Rodenburg een indrukwekkende afsluiting.

Een aantal deelnemers doet met persoonlijke ervaringen en foto’s verslag van deze excursie.

Jos van den Akker | Hoveniersbedrijf Jos vd Akker

Deze, voor mij eerste, excursie naar Berlijn was zeer de moeite waard.

Ik vond het een hele leuke groep mensen en iedereen stond open voor een gesprek over welk onderwerp dan ook. Nogmaals dank voor de organisatie van deze waardevolle trip.

Op de vraag of we iets toe kunnen lichten op de bezoekjes hierbij het volgende:

De Ökogarten van de Bornholmer Grundschule, ik noem hem voor het gemak maar even de Pippi Langkous tuin, vond ik het meest overweldigend. Onvoorstelbaar dat je op zo’n plek meer dan honderd leerlingen een leefruimte kan bieden waarbij je weg kan dromen en uit de dagelijkse sleur gehaald kan worden.

Het creëren van een fijne groene leeromgeving hangt niet af van veel toestellen of een enorm geldbedrag. Met draagkracht van creatieve mensen, docenten en kinderen kun je met relatief eenvoudig materiaal ook een geweldige plek maken. Verstopplekken, hoogte -verschillen, veel groen en losse materialen zijn goed in te passen in welke vorm dan ook.

In mijn beleving zijn alle plekken die we bezocht hebben, uniek en waardevol om inspiratie op te doen.

Esther van Trierum | Master student Toxicology and Environmental Health, Stagaire bij de GGD Rotterdam

Tijdens de Berlijnreis is er een nieuwe, groene wereld voor mij opengegaan vol speelplezier. De waardering voor natuur en het inlevingsvermogen in ander leven dat de kinderen hadden was verbazingwekkend en inspirerend! Op twee schoolpleinen was een groepje kinderen een thuis aan het vormgeven voor een beestje. Een kever werd voorzichtig neergelegd in een hartvormig zandkasteel en op het andere plein kreeg een slak een plekje in een doosje, vervolgens werkten de kinderen samen om hier een de beestjes een zo fijn mogelijk huis te geven. Wat mij inspireerde was dat de kinderen zich (zonder inmenging van volwassenen) inleefden in de belevingswereld van het beestje. Inspirerend wat zo’n beestje volgens de kinderen nodig heeft: “iets natuurlijks om op te klimmen”, “een groene tuin” en “een plek om te schuilen”. Dit fijne thuis werd vervolgens door het groepje kinderen samen opgebouwd met blaadjes en takjes die ze in hun schooltuin op de grond konden vinden. Dit allemaal in goede samenwerking, zonder ruzie. Het was verbazingwekkend hoe bewust de kinderen op de pleinen omgingen met de natuur die hen omringt. Op meerdere pleinen hoorde ik kinderen zeggen: “We moeten geen bladeren of bloemen plukken, want dat is slecht voor de planten”. De stokjes die ze op de grond vonden werden lepels om mee te koken en materialen om hutten mee te bouwen. Heel bijzonder wat voor een rijke belevingswereld een groen schoolplein met zich mee kan brengen!

Leon Collignon | Projectleider Stichting Kinderspel

Voor mij was de buitenruimte van meester Thomas bij de Bornholmer Schule, ‘I like it wild’, een parel vol verborgen schoonheid, passie en liefde.

De excursie / studiereis was voor mij een mooie cocktail … Als groen, speelnatuur, evenementen en parken je passie is. De afwisseling vond ik prettig. Ik heb heel veel inspiratie en ideeën gekregen!

De discussie bij de rolstoeltoegankelijke zandtafel heeft mij geactiveerd ook de eigen inclusieve zandtafel in Schiedam meer aandacht te geven.

Ik ben helemaal opgetogen, vol ideeën teruggekeerd, het is voor mij een zeer waardevolle reis geweest.

Marjan Deurloo | Juffie in ’t groen, ontwerpster en maker

De Ökogarten van de Bornholmer Grundschule vond ik het meest indrukwekkendst.

Wat een prachtige, sprookjesachtige plek. En wat fijn dat één persoon dat zo kan beheren, daar activiteiten kan geven ed. Voelt als luxe, maar ik zou willen dat elke school zoiets heeft.

Ik merk na zeventien jaar hiermee bezig te zijn, dat ik niet zoveel nieuws meer zie of leer. Ik vond het leuk om twee plekken opnieuw te zien (van Manfred, ook gezien in 2010) en hoe die ontwikkeld zijn. Je ziet plekken met meer erosie, maar ook plekken die dan lekker groen zijn geworden. Ook zie je op bepaalde plekken dat de bomen zo groot en dicht worden dat de ondergroei verdwijnt. Daar moet je voor oppassen, denk ik. Dus her en der bomen eruit halen of tafelen volgens de Amstelveense methode (licht op de bodem).

Ook fijn om te horen dat Grün macht Schule met dezelfde problemen strugglet als wij.

Wat mij ook opviel is dat er in 2010 heel veel aandacht voor kunst was en dat heb ik nu bijna niet gehoord. Wel jammer.

Pauline Leene | hoveniersbedrijf De Wilgenhut

Meeste indruk: de tuin van Thomas, hoe hij daar niet alleen een groene wereld creëerde maar ook een fantasiewereld die bestaat uit pure verwondering. 

Ook de tuin van de kinderopvang langs de geluidsmuur, die met het compost toilet.

Zoveel passie onder de leidsters!

Wat neem ik mee: dat het fijn is om veel ruimte tot je beschikking te hebben, maar dat intieme plekjes heel belangrijk zijn. 

En groen om echt in te spelen, niet alleen naar te kijken of langs te lopen. 

Sigrun Lobst | Springzaad secretariaat

Mijn hoogtepunt was de verborgen wilde tuin van meester Thomas, waar de eekhoorns door de klimplanten op de muur van het gigantische schoolgebouw naar boven klimmen en waar de kinderen ze op de vensterbank van de derde verdieping voeren. Deze bevlogen tuinmeester doet o.a. elk jaar met de kinderen een kerstboomactie, waarbij ze na de kerst de afgetakelde kerstbomen van de straat halen. Ze ontdoen ze keurig van hun zijtakken en bouwen er vervolgens het hele jaar door hutten mee. Kijk zelf maar naar dit super duurzame bouwmateriaal.

Daarnaast is er een archeologische put. Daarin graven de kinderen zich, sinds een aantal jaren, steeds dieper in de wereld voor hun tijd om er allerlei fantasie-prikkelende vondsten te doen.

In de tuin van meester Thomas, die maar een paar honderd vierkante meter langs een gewone Berlijnse stadsstraat groot is, staat ook een klein huisje waarin de kinderen op een houtkacheltje thee zetten of soep koken.

Bij binnenkomst in de tuin stond daar een meisje met een gespannen boog te mikken op een paar aan een touwtje opgehangen voorwerpen op een paar meter afstand. Op onze vragen ging ze ons keurig de weldoordachte regels voor het boogschieten opzeggen, om daarna rustig verder te oefenen.

Deze tuin is een grote uitzondering, ook in Berlijn. Hij is goed verborgen achter de bosjes midden in het grote Berlijn, zo goed, dat de mensen, die hem niet mogen kennen, ook niet vinden. Voor een aantal kinderen is dit de meest belangrijke plek in hun wereld, die ze zeker weten nooit zullen vergeten en die hen een leven lang zal blijven inspireren.

Hieronder een keuze uit de lievelingsfoto’s van de deelnemers:

Met dank voor tekst en foto’s aan de deelnemers van de excursie:

Anneke Rodenburg, Corne van Kempen, Dorine Epping, Esther van Trierum, Jean-Francois van den Abeele, Jos van den Akker, Leon Collignon, Marc van de Geer, Marjan Deurloo, Pauline Leene, Pjotr Timmerman, Sigrun Lobst, Sylvia Terpstra