Door: Ity Busstra

Een bijzondere dag waar velen van ‘ons’ netwerk Springzaad niet wilden ontbreken en waar ook de familie van Kees aanwezig was: de dag van Kees, over ‘Groene Verwondering’. Kees zelf was dan wel niet fysiek aanwezig, in zijn nagedachtenis was hij er des te meer. In de verhalen die we aan elkaar vertelden waar Kees ons geraakt heeft, de door alles heen geweven bezieling in zijn missie voor kind en natuur, zijn ideeën en schrijven over het belang van natuur rondom het kind, de vruchten van zijn niet aflatende werk hierin; we konden er volop weer van proeven en het smaakte goed. Inspiratie stroomde rijkelijk van de ene natuurlijke geest naar de andere, herkenning en erkenning van Kees zijn gedachtengoed was voeding voor onze ziel.

Het was een stralende zonnige dag daar in Nijmegen, waar de Jenaplanschool ‘De Lanteerne’ ons ontving met een geïnspireerd team en een lieflijk natuurlijk plein, waar je de sporen terug kon vinden van genoten buitenspel. In de ochtend werd gesproken over Kees, over zijn passie en over hoe wij dat als ‘Springzaders’ verder mogen uitzaaien. De middag draaide om de workshops waarin we het gedachtengoed van Kees konden doorgeven. Kees, Springzaad in hart en nieren, zou genoten hebben van deze bijeenkomst. Het voelde ook oprecht als een reünie, een afsluiting van een tijdperk waarvoor Kees, tezamen met Willy en Marianne, de toon heeft gezet, en een start van een nieuwe uitdaging om de schoolpleinen nog meer te vergroenen dan nu al gedaan wordt.

Het groen dat, ook op dit plein, weggespeeld wordt en onder druk staat, overal om ons heen, waar ruige landjes al lang verdwenen zijn en meer natuur opgeofferd wordt voor beton, dat groen is nog steeds, en steeds meer, van de hoogste prioriteit. De natuurtuin achter de school, die Marianne herkende van twintig jaar geleden en die nog steeds prachtig liet zien hoe mooi het kan zijn, was een plek waar je het gedachtengoed van Kees volop herkende.  Het groen om in te spelen, groen om mee te werken, groen dat aansluit bij de belevingswereld van het kind, groen om in te ‘zijn’. 

De verscheidenheid aan sprekers gaf een waaier aan inspiratie en herinneringen aan ons aller Kees, want zo voelde het toch wel. Na een welkomstwoord van José Berndt, de directeur van de Jenaplanschool die ons zo warm ontving, gaf Sigrun Lobst vanuit stichting Springzaad een lezing over de speerpunten van Kees Both: ‘Terugblikken om vooruit te zien’, waarin ook in beelden het werk en gedachtengoed van Kees was gevangen. ‘Meester Kees, wat zag hij in die glazen bol’? Bevlogen vertelde Sigrun over de kennis van Kees die door zijn schrijven zo breed toegankelijk is geworden, over kinderen naar de natuur brengen oftewel de natuur naar de kinderen, dichtbij, bij de school. Over vragen stellen aan de kinderen, geen vragen waarvan het antwoord al duidelijk is, maar zelf te vinden: ‘Vraag het de kruisspin zelf maar.’ Daar ontstaat verbinding en liefde voor de natuur.

De meester Kees Both had zo’n grote liefde voor de natuur dat zijn schrijven daarover nooit ophield. Hij schreef om mensen te laten inzien wat het belang is van natuur voor kinderen en wat je als leerkracht daarin kan betekenen. Geef kinderen ervaringen, laat ze ontdekken, begin klein en laat het groeien, geef ze een omgeving waarin ze ontdekkend leren, laat ze al hun zintuigen gebruiken, niet binnen maar buiten bij de school. Bovenal is al het werk van Kees diep doordrongen van verwondering; verwondering in jezelf, vanuit verwondering lesgeven, doorgeven, meebeleven, om die verwondering wakker te maken in het kind. Die diepe ervaring die kinderen mogen beleven dat alles één is, verbonden met elkaar en dus met jou.

Hoe verder, nu Kees ons achterlaat met al zijn passievolle ideeën? Sigrun vertaalde het als de pedagogiek van de hoop: de boom van het gedachtengoed van Kees, de wortels stevig verankerd in de aarde, met ontluikende knoppen in de jonge lente, met blaadjes en jonge twijgjes waarmee wij verder kunnen groeien. De groene pedagogiek waaraan Kees een gezicht heeft gegeven zal meer en meer verweven mogen worden binnen de school. Dat begint al aan de basis, waar jonge leerkrachten opgeleid worden op Pabo’s, het mag zich verder weven in het beleid van de scholen, de schoolomgeving, de buitenlokalen. Het zou een normaal gegeven mogen worden om buiten les te geven. Want vraag je eens af hoe de schoolomgeving gezien wordt door het kind: voelt het zich uitgenodigd, voelt het zich gezien? Bloemen maken hierin de vertaalslag, bloemen geven kinderen de verbinding terug van de natuur, laten hen voelen dat ze van belang zijn, het kind is immers natuur. Niets is natuurlijker dan opgroeien in een bloemrijke en groene omgeving, waarin je als kind een immense band kunt opbouwen met de natuur en al haar rijkdommen, als voeding voor zowel lichaam als ziel. Jaarfeesten, vuur en water, lucht en aarde, de zintuigen, alles draagt bij aan het verweven van de liefde voor de natuur in het dagelijkse leven van het kind. De lente begint, strooi zaadjes van liefde voor de natuur, zo is er leven na de dood.

Hierop volgde een inspiratiemoment van Ilse Vonder, verbonden met Kees vanuit de Groene Pedagogiek. Op ieders stoel lag een zakje met een voorwerp uit de natuur, met onze zintuigen mochten we voelen, tasten, luisteren, ruiken, en dan pas kijken. Verwondering. Een naam bedenken voor wat je zag, alsof het de eerste keer is dat je het ziet, zoals een kind: zonder tijdsdruk, eindeloos, waarnemen, ontdekken, ervaren. Ilse las een tekst voor die, geschreven door Kees, alles zegt over waarnemen: ‘Meester, ik heb een wriemelaar gevonden!’ Kees heeft het over het begroeten van wat je ziet, de naam doet er niet toe, tot je het gekend hebt. De verwondering van kinderen over alle aspecten van de natuur leefde ook in Kees. Hij haalde graag de woorden aan van R. Carson uit ‘The sense of wonder’, waarin zij zegt dat elk kind een volwassene nodig heeft die het mysterie van het leven samen wil ontdekken. Tegenwoordig is dat geen normale zaak meer, steeds minder mensen en ook leerkrachten hebben weinig met natuur. Ilse draaide het aan het einde van haar inspiratiemoment dan ook om: ‘Om volwassenen in staat te stellen hun aangeboren besef van verwondering levend te houden, heeft het de kameraadschap van tenminste één kind nodig, om samen de vreugde, de opwinding en het mysterie van de wereld waarin wij leven te beleven en opnieuw te ontdekken.’

De heerlijke, eerlijke lunch bracht ons naar buiten, waar de zon scheen en iedereen neerstreek op het plein, in afwachting van de workshops in de middag. Eenieder kon meedoen aan een tweetal workshops die het thema ‘Verwondering’ in zich droegen. Jan van Schaik liet ons met speksteen werken, Jan Kersten deed verslag van het ontwerp en de aanleg van de buitenruimte, Pjotr Timmerman en Ity Busstra gaven in de natuurtuin speelse oefeningen met natuurlijk materiaal, Anne Remmerswaal liet ons bouwen met buizen waardoor het water getransporteerd werd over het plein. Ontmoetingen, bevlogen gesprekken, uitwisseling van ideeën, alles was aanwezig, maar bovenal verwondering.

Na dit heerlijk samenzijn onder de zon las Anne Remmerswaal het schrijven voor van Arjen Wals, die helaas op het laatste moment niet kon komen, zoals nog vele anderen die zich met pijn in het hart af moesten melden. Doordrongen van de groene pedagogiek zette Kees in op ‘een school voor het leven’. Arjen verhaalde over de invloed die Kees heeft gehad op zijn denken over NME en hoe Kees de weg bereidde op het naar buiten gaan met de kinderen, op de directe belevingswereld van het kind aanspreken vanuit de zintuigen en het ontdekkend leren. Arjen gaf mooie voorbeelden vanuit de praktijk, ooit verteld door Kees, waaruit het beeld spreekt dat Kees voor ogen had hoe een school en het beleid ervan eruit zouden moeten zien. Kees staat aan de basis van de visie hierover, waar we hem allemaal zeer erkentelijk voor zijn.

Een verrassend onderdeel van de dag was het samen zingen. Christiaan Both, zoon van Kees, nam ons onder zijn bezielende leiding mee in verschillende canons, die we tot een goed einde brachten. Het samen zingen schiep verbinding en drukte het samenzijn uit van ons hier met elkaar als Springzaadmensen rondom de gedachtenis van Kees, maar het gaf ook zeker een inkijkje in de band die er is binnen de familie Both. Han Both, de vrouw van Kees, dankte een ieder die zich zo ingezet heeft voor deze dag en deelde bloemen uit aan het organisatieteam.

Na de eerdere rondleiding over het Wereldplein, liet Jan Kersten van Bureau Niche ons de achtergronden zien van zijn ontwerp. Via getoonde schetsen verhaalde hij enthousiast over de school, het team en de ideeën die vertaald zijn naar een plein waar kinderen niet alleen kunnen spelen, maar ook op het gebied van techniek zoveel mogelijkheden tot ontdekken hebben. Een plein waar meerdere schoolse zaken speels zijn vertaald naar de buitenruimte zodat ook buiten met recht een extra leerruimte biedt. 

Als afsluiting biedt Ilse Vonder het boekje ‘Verwondering’ aan, waarin een klein deel van de teksten van Kees zijn erfenis. ‘Een bloemlezing van, voor en over Kees Both’, zoals er onder staat als subtitel. Ilse noemde Kees ‘een groene Sinterklaas’ zoals hij artikelen uitdeelde aan ieder die daarvoor open stond. Velen zullen dat herkennen en meegelezen hebben door de jaren heen. Samen met Wendy, schoondochter van Kees, is er gekozen uit de pareltjes die wij nu nogmaals tot ons mogen nemen. Een parel van een boekje, dat niet in de kast maar op de tafel mag blijven liggen om het gedachtengoed van Kees in ons wakker te houden, om af en toe even in te zien en je te verwonderen over het leven en al het mooie dat Kees ons meegegeven heeft.