Publicaties

Uitdagend speelplezier - Inspecties met respect voor speelkansen

Maertelaere, Koen de

• Speelom, K&S vzw
• Inspecties met respect voor speelkansen: Een UP-TO-DATE gids om veiligheidscontroles van speelterreinen uit te voeren.
  Dit is een vervanging voor het verouderde handboek. Sinds vele jaren is in België het handboek Veiligheid van speelterreinen (inmiddels al de 3e editie) uitgegeven door FOD-Economie in gebruik. Diverse delen van dat boek zijn ondertussen niet meer up-to-date. Een 4e editie, uitgegeven door FOD-Economie zat er niet in, daar waren geen middelen voor beschikbaar. Wie aan de slag wilde moest het dus al enkele jaren doen met dat verouderde werk. Vervelend voor wie op een correcte manier controles van speelterreinen wou uitvoeren, en vervelend bij opleidingen en vormingsmomenten.
  Daarom besloten we met Speelom om zelf een gids uit te geven. Het is geschreven op maat van wie op het terrein controles wil uitvoeren. Het is geringd om handig te kunnen gebruiken op het terrein.

Speelnatuur en veiligheid

Visser, Mr. B.M. Baaij, Ing. G.B.J. de Bouwens, Drs. S.

• Spelen in en met de natuur is in vele opzichten goed voor de ontwikkeling van kinderen. Om in te kunnen spelen op deze maatschappelijke behoefte aan meer speelnatuur hadden beheerders behoefte aan meer richtlijnen betreffende aansprakelijkheden en veiligheidsverplichtingen bij inrichting en beheer van deze speelnatuur. Dit onderzoek biedt zoveel mogelijk houvast bij een verantwoord beheer en inrichting van speelnatuur
• speelnatuur-en-veiligheid

Groene en levendige schoolpleinen

Wijkmilieuwerkplaats & Sport en Recreatie Rotterdam Sigrun Lobst, Liesbeth van Wifferen, Sjoerd Reinstra

• Projectverslag ‘Groene en levendige schoolpleinen’, Pilotproject in het kader van programma ‘Duurzame wijk’
  
  Deze notitie is het afrondende hoofdstuk van het pilotproject “Groene en levendige schoolpleinen’.
  Het heeft als doel om de ervaringen die zijn opgedaan tijdens het bijna twee jaar durende project te delen met belangstellenden en daarnaast aan de verantwoordelijke instanties de wenselijkheid van veranderingen aan de bestaande situatie van de Rotterdamse schoolpleinen te laten zien.
  De notitie bestaat uit een objectief projectverslag met daarnaast de persoonlijke ervaringen van de betrokkenen.
  De stukken worden geïllustreerd met kindertekeningen en foto’s van het veranderingsproces. Zo is het mogelijk om stapsgewijs het hele traject te volgen. Beginsituatie, uitgangspunten en randvoorwaarden worden beschreven en de leerpunten, succes- en faalfactoren worden benoemd.
• Groene en levendige schoolpleinen_compressed

Literatuurlijst Speelnatuur Springzaad 2020

Pjotr Timmerman

• Deze uitgebreide literatuurlijst geeft de meest relevante publicaties op het vlak van speelnatuur, groene schoolpleinen, moestuinieren. Het overzicht start met meer algemene publicaties, en vervolgt dan met wetenschappelijke literatuur. Ook websites, filmpjes en dvd's zijn opgenomen.
• Literatuurlijst Speelnatuur Springzaad feb20

Jong leren moestuinieren

Marianne van Lier Willy Leufgen

• Onderzoek in het kader van het programma Jong Leren Eten. In het kader van het project Jong Leren Eten hebben wij in 2017 en 2018 onderzocht hoe het er recentelijk voor staat met de locaties waar kinderen kunnen leren moestuinieren. Uitgaande van de veronderstelling dat kinderen die zelf groenten kweken zich bewuster worden van wat ze eten, zou deze educatieve activiteit in belangrijke mate bij kunnen dragen aan het doel van Jong Leren Eten om kinderen nu en in de toekomst gezonde en duurzame keuzes te laten maken, voedselwijzer te worden.
  Het onderzoek bestond uit twee delen: een kwantitatief onderzoek naar de soorten en aantallen kindermoestuinen in Nederland, en een kwalitatief onderzoek met als doel een beeld te krijgen van wat er bij deze activiteiten door kinderen gedaan en geleerd kan worden, wat de voor- en nadelen zijn van de verschillende soorten locaties, waar problemen optreden en welke oplossingen gevonden werden.

Moestuinieren met kinderen

Marianne van Lier Willy Leufgen

• Het is wetenschappelijk aangetoond: moestuinieren draagt bij aan een positieve houding van kinderen tegenover gezond voedsel. Het zelfgekweekte worteltje en radijsje wil je natuurlijk ook wel eens proeven! Tuinieren doe je met hoofd, hart en handen. Een geweldige belevenis voor de hele klas om het hele proces van zaaien tot oogsten tot een smakelijk einde te brengen!
• brochure-moestuinen-jle

Gärten für Kinder

Alex Oberholzer, Lore Lässer

• Een andere Duitstalige bestseller op het gebied van de planning, inrichting en het gebruik van natuurrijke, spannende natuurbelevingsruimten rondom scholen, kinderdagverblijven, op speelterreinen e.d.
  Met voorbeelden uit de Zwitserse praktijk, met uitlopers naar de Duitstalige buren in Oostenrijk, Duitsland en Noord-Italië.
  Ulmer Verlag Stuttgart, 2003, 143 blz., ISBN 3-8001-4138-8

Factsheet Spelen in de bossen, van natuurlijke materialen tot veilige speeltoestellen

Voedsel en Waren Autoriteit Regio Zuidwest

• verschenen in Voedsel en Waren autoriteit, Regio Zuid-West, 2008 (2007)
• Rapport dat ingaat op onderscheid tussen speelaanleidingen en speeltoestellen, aan hand van voorbeelden uit speelbossen.
• Factsheet Spelen in de bossen

Kaboutersoep en wonderblaadjes

Ity Busstra

• verschenen in Uitgever A3 boeken, Geesteren, 2014, ISBN 978 94 91 557 14 9. 143 blz., full colour, prijs: 24,50 euro (2007)
• Ben je zelf ook graag buiten in de natuur? laat je het spelen aan de kinderen over of doe je mee? In het boek 'Kaboutersoep en wonderblaadjes' -zintuiglijke buitenavonturen voor baby's, peuters en kleuters- uitgegeven door A3 boeken, komt de hele ontdekkingsreis aan bod die een baby tot een kleuter kan mee maken als het in een natuurlijke omgeving kan opgroeien. Ik heb er mijn ervaringen in beschreven over creatief buiten spelen met jonge kinderen in een natuurrijke omgeving.
  Het is bedoeld voor iedereen die met jonge kinderen te maken heeft in de leeftijd van 0 tot 7 jaar. Dat kan zijn als ouder van een jong kind of als je werkzaam bent in een kinderdagverblijf, peuterspeelzaal of kleuterklas. Er staan heel veel natuurlijke ideeën in wat je met jonge kinderen kan doen, zowel binnen als in de buitenruimte en veel prachtig fotomateriaal uit de ontdektuin. Het boek is ingedeeld in de verschillende leeftijden en de zintuigen. Bij elk zintuig kan op leeftijd gezocht worden naar de informatie. Daarnaast zijn er meerdere beschrijvingen hoe je zelf ideeën kunt toepassen in je eigen buitenruimte om voor de kinderen een avontuurlijk natuurlijk speelterrein te scheppen." (tekst achterflap)

Groen schoolplein voor speciale kinderen

Ilse Vonder

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (juni 2014, jaargang 41, nr. 10) (2007)
• Ook voor kinderen met speciale zorgvragen is spelen in een natuurrijke omgeving goed. In een natuurrijk speellandschap voelen ook zij zich veiliger en uigedaagd tot gevarieerd spel. Er zijn in Nederland inmiddels enkele voorbeelden van scholen voor speciaal onderwijs die hun schoolplein hebben vergroend. Ilse Vonder schreef er bijgaand artikel over. N.B. Ilse Vonder is mede-auteur van het boek 'Allemaal Spelen!', natuurlijk spelen voor kinderen met en zonder beperking.
• 41-10-vonder-schoolplein

Het Speelhof Hoogerzael

Machteld Klees

• verschenen in Oase (4-2013, blz. 18-19) (2007)
• Soms kom je op een plek waarvan je eigenlijk wilt dat die vlakbij je huis ligt. Zoʼn plek is Het Speelhof Hoogerzael in Middelburg. De
  combinatie van kindertuinen, een waterspeelplaats geschikt voor jonge kinderen en hun ouders maar ook plekken waar grotere kinderen hutten kunnen bouwen en waterbeestjes vangen binnen handbereik!
• hoogerzael-oase-4-2014

The study of the use of natural playgrounds in the city of Amsterdam. Nature as playing element for children.

Antonio Roade Tato

• verschenen in Augustus 2013, Internship report voor de GGD Amsterdam (Engels) (2007)
• In het kader van zijn studie Urban Environmental Management van de Wageningen Universiteit heeft Antonio Roade Tato voor de GGD Amsterdam van april-augustus 2013 een onderzoek gedaan naar het gebruik van natuurlijke speelplekken in Amsterdam. Dit beperkte pilot-onderzoek is onderdeel van de ontwikkeling van een instrument voor de beoordeling gebruikswaarde gemeentelijke groene/speelplekken.
• gewone-speeltuinen--antonio

Risicovol spelen op het schoolplein?

Martin van Rooijen

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (Januari 2014) (2007)
• In het vakblad voor onderwijs en kinderopvang De Wereld van het Jonge Kind (www.hjk-online.nl) is in januari 2014 het artikel Risicovol spelen op het schoolplein? verschenen. Hierin wordt de meerwaarde van risico en uitdaging van het buitenspelen beschreven en hoe je kinderen hierbij kunt begeleiden en faciliteren.
  Auteur van dit artikel is Martin van Rooijen, pedagoog en onderzoeker. Hij doet onderzoek naar het belang van het (risicovol) buitenspelen om daarmee een bijdrage te leveren aan de verbetering van de praktijk van het spelende kind en komt graag in contact met anderen hierover. Ook geeft hij presentaties en workshops over dit onderwerp aan professionals, ouders en kinderen. Contactgegevens: martin.vanrooijen@planet.nl, 06-81318605, @RisicovolSpelen.
• artikel-hjk-januari-2014-risicovol-spelen-op-het-schoolplein-martin-van-rooijen

Meer groen op het schoolplein - een interventiestudie

Sjerp de Vries

• verschenen in Alterra - Wageningen UR, oktober 2013 (2007)
• In dit onderzoek is gekeken naar de effecten van groene schoolpleinen op de ontwikkeling, het welzijn en de natuurhouding van het kind. Het onderzoek is uitgevoerd tussen 2010 en 2013 op 4 schoolpleinen in Rotterdam.
• alterra--flyer-groene-schoolpleinen-a5_28nov2013

Spelen met risico's 2

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (oktober 2013) (2007)
• Doe je kinderen niet tekort door teveel bescherming? Het gaat om gezonde risico's in een wereld waarin risico's niet uit te bannen zijn. Hoe ga je daarmee dan om, als opvoeder en als kind?
• s-2--grenzen-van-bescherming

Een rijke en boeiende buitenspelomgeving/Alies Zaal

Alies Zaal

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (2007)
• Naast de Prins Bernardschool in Ermelo is een boeiende ontdektuin ontstaan. Alies Zaal, leerkracht groep 1/2 beschrijft hoe het daartoe is gekomen en wat er nu allemaal te beleven valt.
• jrg40-februari2013-zaal-eenrijkeenboeiendebuitenspelomgeving1

IJslanders in Holland!

Marianne van Lier

• verschenen in Oase (zomer 2013) (2007)
• Van 27 april tot 1 mei 2012 waren 18 IJslandse kleuterleidsters op excursie in Nederland. De directeur van de school, Inga Maria Ingvarsdottir was vorig jaar mei op een internationale conferentie over speelnatuur in Reykjavik zo enthousiast geworden dat ze zelf ook begon te dromen over een groen schoolplein. Ook in IJsland gaan de kinderen steeds minder naar buiten en zitten ze steeds liever met hun digitale speelgoed binnenshuis en bewegen ze te weinig.
• ijslanders-2012_2

Tiengemeten: speelnatuur in wording

Sigrun Lobst

• verschenen in Oase (zomer 2012) (2007)
• Dit is een bewerking van het weblog dat ontwerper Sigrun Lobst tijdens de aanleg van Speelnatuur Tiengemeten bijhield. De fragmenten van dit blog laten de vele verschillende werkzaamheden zien, de verrassingen en het plezier als het Ê»platteʼ ontwerp steeds meer verandert in een tastbaar, speelbaar landschap. De volledige tekst is te vinden op:
  http://www.natuurmonumenten.nl/content/sigrun-lobst-ontwerpstervan-het-natuurspeelterrein-optiengemeten?page=2
• tiengemeten-12_2

Jong geleerd, oud gedaan

Ity Busstra

• verschenen in Oase (zomer 2013) (2007)
• Ra ra, wat loopt daar in het gras? Wat kruipt daar in het zand? Wat spettert daar in de waterplas? Het is geen kevertje, regenworm of vogeltje. Er loopt, kruipt en spettert een lief klein volkje dat buiten van alles komt beleven want elke dag van het jaar is het buiten spannend.
• jong-geleerd-2013_2

Alex Oberholzer (1938-2012)

Marianne van Lier, Willy Leufgen

• verschenen in Oase (lente 2013) (2007)
• Op 31 oktober 2012 is in Solothurn (Zwitserland) Alex Oberholzer overleden. Een man waaraan Stichting Oase en Springzaad, maar ook wij persoonlijk heel veel te danken hebben.
• alex-oberholzer-2013_1

Groen Gent - een kralensnoer van parken en speelnatuur

Evelyne Fiers

• verschenen in Oase (herfst 2012) (2007)
• In Gent zijn heel wat verrassende, natuurrijke plekjes te ontdekken die via aangename fietsroutes met elkaar verbonden zijn. Openbaar groen krijgt een ecologische invulling en ook particulieren worden via allerlei acties aangezet om zelf ecologisch te gaan tuinieren. Sinds kort wordt ook expliciet voor speelnatuur gekozen.
• gent-2012_3

Aandacht als morele en spirituele houding.

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (125, jan. 2011, p. 14-16) (2007)
• Aandacht is attent zijn, is een aandachtige, zorgvuldige, zorgzame wijze van omgaan met de dingen
• aandacht-als-morele-en-spirituele-houding

Aandachtig leren, aandacht leren: leren in een snelvuurcultuur.

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (124, nov. 2010, p. 10- 13) (2007)
• Een kritiek op ‘multitasking’ en een pleidooi voor ‘diep leren’. De school moet bovendien de kinderen zo goed mogelijk leren omgaan met nieuwe media en vooral ook met de tijd.
• aandachtig-leren-aandacht-leren

Spelen met risico's 1

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (De Wereld van het Jonge Kind, jrg. 41, nr. 1 (sept. 2013), p. 4-7) (2007)
• Dit is het eerste van een tweeluik van artikelen over het (leren) omgaan met risico's bij het buitenspel. Wat zijn de kenmerken van risico's, zoals beleefd door kinderen? Is iets werkelijk gevaarlijk, of beleven we het als volwassenen alleen zo?
• s-1--wat-is-gevaarlijk

Ravottuh

Ian Mostert

• verschenen in Oase (zomer 2013) (2007)
• Ravottuh wil kinderen laten klimmen, klauteren, rollen, springen, slepen, beleven, vies worden, bouwen, voelen, stapelen, wroeten, scharrelen, met water spelen, verbazen. Kinderen bouwen zo aan zelfvertrouwen, bewegen meer, leren omgaan met risicoʼs en maken spelenderwijs kennis met de natuur. Maar hoe doe je dat middenin Rotterdam?
• ravottuh

De Slochter dorpsrandparken: voor bewoners, door bewoners

Klaas Kiewiet

• verschenen in Oase (herfst 2012) (2007)
• Zeg Slochteren en haast iedereen denkt aan aardgas, toch is er meer te beleven. Gemeente Slochteren bestaat uit 14 dorpen, waaronder drie grotere kernen. Afgelopen jaren zijn er interessante dorpsrandprojecten tot stand gekomen waarbij ecologisch beheer, betrokken bewoners en een actieve gemeente tot groene pareltjes hebben geleid. Speelnatuurplekken spelen in de parken een prominente rol!
• slochteren-2012_3

Adopteer een boom - kleuters: artikel

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (september 2006) (2007)
• Een overzichtsartikel over het waarom en hoe van het met kleuters adopteren van een boom het jaar rond.
• adopteer-een-boom-kleuters

Adopteer een boom - kleuters: katern 'spelend leren'

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (september 2006) (2007)
• Praktische handleiding voor leerkrachten. Per seizoen worden mogelijke activiteiten besproken.
• adopteer-een-boom--katern-kleuters

Sharing Nature - 77 spelvormen voor natuurbewustzijn

Joseph Cornell

• verschenen in jan. 2013, A3 boeken en Adrie Beyen, ISBN 978 94 91557 040 (2007)
• Januari 2013 verscheen de langverwachte vertaling van de onvolprezen boeken Sharing Nature with children deel I en II van Joseph Cornell op de Nederlandse boekenmarkt (met dank aan Anne Mijke van Harten, Earth Games). Een fraai opgemaakt boek van 208 p., met vele inspirerende foto's en teksten. De basis voor Sharing Nature vormt de leermethode Flow learning met de volgende 4 fasen: stimuleer enthousiasme; concentreer de aandacht; direct ervaren en deel inspiratie. Een stimulerend en praktisch handboek voor ouders, leerkrachten, natuurliefhebbers, NME-ers...
  Bestellen

Wat doen jullie aan natuur (2) Peter Petersen, de natuur en wij

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (Mei 2004) (2007)
• Een meer beschouwend artikel over de visie van Peter Petersen, de vader van het Jenaplan. Een visie die verrassend actueel is. Petersen legt de nadruk op de ervaring van gemeenschap, ook met de natuur, op ontmoeting en dialoog. Dergelijke ontmoetingen hebben een grote vormende waarde. Er is niet alleen sprake van leren over ecologie, maar ook en vooral een ecologische benadering van het leren, door middel van krachtige leeromgevingen. In het artikel worden ook verbindingen gelegd met eigentijdse visies op de natuur en hun invloed op het onderwijs. Het artikel begint met beelden uit de praktijk van de door Petersen gestichte en geleide proefschool aan de Universiteit van Jena, de eerste en originele Jenaplanschool.
• wat-doen-jullie-aan-natuur-2

Wat doe jullie aan natuur? (1) Natuur als een centraal gegeven in een Jenaplanschool

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (maart 2004) (2007)
• Centraal in dit artikel staan de basisprincipes van het Jenaplanonderwijs, die trouwens ook voor veel scholen die zich geen Jenaplanschool noemen herkend en voor hun school erkend kunnen worden. De praktische consequenties van deze uitgangspunten worden beschreven, soms zeer gedetailleerd. Het artikel kan ook van achteren naar voren worden gelezen: van de praktijkaanwijzingen naar de uitgangspunten
• wat-doen-jullie-aan-natuur-2

Spelen met buitenruimte

• verschenen in Bureau Niche, oktober 2011. ISBN 9781616279226 Teksten: Jenny van Herrewegen, Jan Kersten, Tiny Wigman c.s. (2007)
• Dit doeboek is geschreven voor iedereen die met jonge kinderen werkt en met hen buiten speelt. Het boek laat je op een actieve manier inspiratie opdoen voor de inrichting en het gebruik van jouw buitenruimte. Hoe maak je de bestaande buitenspeelruimte avontuurlijker en gevarieerder, zodat deze de kinderen uitdaagt om zichzelf al spelende te ontwikkelen?
  Bovenal wil het boek je in tekst en beeld laten zien hoe leuk buitenspelen in een goed doordachte buitenruimte kan zijn.

Der Spielgarten

• verschenen in Naturnahe Erlebnisräume für Kinder im Garten, Pala-Verlag, Darmstadt, 2012. ISBN 978-3-89566-313-0, prijs: 18 euro excl. verzendkosten (2007)
• Onlangs ontvingen we via een Duitse collega, Rainer Lutter, een in elk opzicht verrassend boek: ''De speeltuin - natuurnabije belevingsruimte voor kinderen in de tuin, bewegen-verstoppen-ontdekken'' (en dat dan in het Duits).

Spel buitenspel natuur

Kees Both

• Literatuurlijst
• spel_buitenspel_natuur

Jeugd, natuur en duurzaam Amersfoort

Kees Both

• Aan de hand van enkele stellingen wordt betoogd dat aandacht voor natuur voor kinderen in de stad, duurzame ontwikkeling en een kindvriendelijke stad samengaat. De laatste stelling luidt: 'Wat goed is voor kinderen is goed voor de stad en is goed voor een gezonde planeet'.
• jeugd-natuur-en-duurzaam-amersfoort-3

Spelen in de tuin en daarbuiten: eindeloze mogelijkheden

Hans Carlier

• verschenen in Oase (Winter 2011) (2007)
• Dankzij deze buiten-brainstorm hoeven kinderen nooit meer te roepen: 'ik weet niet wat ik moet doen'. De mogelijkheden om buiten bezig te zijn, in elk seizoen zijn eindeloos, kijk en probeer maar.
• carlier

De Buitenklas, een bijzonder natuur-onderwijsproject

Laura Minderhoud

• verschenen in Oase (Herfst 2011) (2007)
• “Elke dag kijk ik uit op de vijver. Ik kan me niet meer voorstellen hoe het daarvoor was. Het is lekker licht in de klas en het uitzicht op de vijver is voor de kinderen en mezelf altijd weer genieten. Bij het maken van de weektaak gaan er regelmatig leerlingen bij de vijver zitten werken. Vanuit mijn klaslokaal kan ik hen, net als de kinderen die binnen werken, goed volgen. Het feit dat ze buiten mogen werken is voor sommige kinderen net datgene wat ze nodig hebben om goed en geconcentreerd aan het werk te kunnen blijven”.
• 11_kopie

Laat ze buiten spelen!

Kees Both

• verschenen in Notities/inleidingen (april 2011) (2007)
• Inleiding op de studiemiddag rond de presentatie van het boek "Laat ze buiten spelen", Tilburg, 21 april 2011
• laat_ze_buiten_spelen-inleiding_op_een_studiemiddag

Fluitjes maken!

Machteld Klees, Johan Heirman

• verschenen in Oase (zomer 2011) (2007)
• Spelen met natuurlijk materiaal is leuk voor jong en oud. Het voorjaar leent zich prima voor het maken van fluitjes. Te gebruiken als afwisseling tijdens een wandeling (het jaagt wild doeltreffend weg) of op een rustig moment in de tuin. Groot is de trots als het lukt om er geluid uit te krijgen.
• fluitjes_maken_zomer_2011_kopie

Allemaal spelen!

Anke Wijnja, Marjan Wagenaar, Ilse Vonder, Ilse van der Put, Marianne van Lier

• verschenen in Uitgever Stichting Oase, Den Hoorn/Texel, november 2012. 112 blz., full colour. (2007)
• Het eerste Nederlandstalige boek waarin de ontwikkeling van speelnatuur en de (on)mogelijkheden voor kinderen met fysieke beperkingen, cq. met gedragsstoornissen om hieraan met plezier deel te nemen vanuit heel verschillende invalshoeken en bijbehorende expertise belicht worden. Klik hier om dit boek te bestellen.
• Lees hier meer in een artikel over dit boek

Bewegen-natuur-gezondheid

Kees Both

• verschenen in Literatuurlijst samengesteld door Kees Both (2007)
• Een aantal in deze literatuurlijst genoemde artikelen zijn in digitale vorm aanwezig op het secretariaat van Springzaad (info@springzaad.nl)
• literatuur-bewegen_en_natuur_voor_pdf

Modder aan je broek

Marianne van Lier, Mirjam Koedoot

• verschenen in Uitgave Landschapsbeheer Nederland, Mirjam Koedoot & Marianne van Lier, september 2012 (2007)
• Boeiende portretten op basis van interviews met projectleiders en andere direct betrokkenen van zes nieuwe natuurspeelterreinen, verspreid over even veel provincies in Nederland. Leerzaam en onderhoudend voor iedereen die ook bezig is met de inrichting van een natuurspeelterrein of dat van plan is te doen. Het boekje van 76 blz. is fraai geïllustreerd. Te downloaden via het Springzaadwinkeltje

Zaaien op beton - Groene schoolpleinen en sociale betrokkenheid in de wijk

Hendrikje Warmerdam

• verschenen in Afstudeeronderzoek CMV, Hogeschool Rotterdam, 2012 (2007)
• cmv_2012

Ruimte als kwaliteit - werkwijzer voor zelfevaluatie

Kees Both

• verschenen in Notities/inleidingen (2007)
• Bij deze werkwijzer hoort het katern: RUIMTE ALS KWALITEIT: Informatie ten hoeve van zelfevaluatie van Jenaplanscholen
  De enkele literatuurverwijzingen in deze werkwijzer verwijzen ook naar de lijst van bronnen in het katern.
• ruimte_als_kwaliteit-werkwijzer

Ruimte als kwaliteit - Informatie t.b.v. zelfevaluatie van Jenaplanscholen

Kees Both

• verschenen in Notities/inleidingen (2007)
• Waar het in dit katern om gaat
  De ruimte als leef-leeromgeving van een school vraagt regelmatig om gerichte en kritische aandacht. De ruimte ‘is er altijd’ en wordt daardoor al gauw zo vanzelfsprekend, dat de aandacht ervoor gemakkelijk verslapt.
  Deze tekst valt uiteen in twee delen:
  1. Achtergrondinformatie, waarin de verschillende bouwstenen voor deel twee geïntroduceerd worden.
  2. Geschreven beelden, soms aangevuld met lijstjes van kenmerken, waaraan de eigen situatie gespiegeld kan worden, voor respectievelijk: schoolgebouw en schoolterrein als geheel, de binnenruimte breed bezien, schoolwoonkamers en het schoolterrein meer specifiek bekeken.
• ruimte_als_kwaliteit-informatie_voor_zelfevaluatie

Spelen met risico's

Kees Both

• Een lijst van ruim 4 bladzijden literatuur, samengebracht door Kees Both, over het thema "Buitenspel en risico's". Een deel van de artikelen is in digitale vorm aanwezig op het Springzaadsecretariaat.
• s-november_2012_voor_pdf

Leve de verscheidenheid - Zorgen voor biodiversiteit

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (mei 2012, blz. 31-33) (2007)
• "Wel eens over de Grote bladsnijder gehoord? En er een gezien? Of de Witbaardzandbij? Een school kan de onderwijsmaterialen van 'Het jaar van de bij' bestellen om dat te weten te komen. Er gaat dan een wereld open, voor kinderen en hun groepsleiders, namelijk de wereld van de bijen. Bovendien kan je deze dieren een handje helpen. Een ideaal thema voor wereldorientatie dus. En als het dit schooljaar niet meer in te passen is: bestel dan vooral de materialen. Dan maak je in 2013 je eigen 'Jaar van de bij'. Hierbij een bijdrage over biodiversiteit, met de bijen als voorbeeld."
• zorgen_voor_biodiversiteit

Groen speelplezier

Maike Nelissen

• verschenen in Uitgave van NUSO, Utrecht i.s.m. Stichting Oase/Springzaad, Texel, maart 2012, 90 blz., rijk geïllustreerd. Prijs: EUR 9,95 (2007)
• Creatieve en praktische werkvormen in een natuurspeeltuin.
  Een boekje vol speelse activiteiten in, om en met de natuur op je speeltuin. Bedoeld voor speeltuinvrijwilligers, begeleiders van kindergroepen, kinderwerkers, ouders, kortom: iedereen die het leuk vindt om samen met kinderen buiten te spelen en kinderen spelenderwijs meer band met de natuur wil laten ontwikkelen.

Groene schoolpleinen

• verschenen in Uitgegeven door de gemeente Rotterdam (2007)
• Met het project Groene Schoolpleinen is groene speelruimte gecreëerd op schoolpleinen in Rotterdam. Vanuit een theoretisch kader en interessante voorbeelden uit de praktijk, zijn aan de hand van elf thema's de bevindingen in een brochure beschreven met als doel: leren en inspireren aan de hand van Rotterdamse voorbeelden.
• brochure_groene_schoolpleinen

Tuinieren-voeding-kinderen, een literatuuroverzicht

Kees Both

• Een biblografie bedoeld voor alle nme-ers, PABO-docenten, pedagogen, schoolbegeleiders en anderen die willen nadenken over het 'waartoe' van tuinieren met kinderen en op de hoogte willen zijn van een aantal internationale tendensen in de tuinpedagogiek en -didactiek.
• tuinieren-voeding-kinderen_een_literatuuroverzicht_maart_2012

The Creative School: A Framework for Success, Quality and Effectiveness

Bob Jeffrey, Peter Woods

• verschenen in 2004, Routledge (2007)
• This book is about a unique school in the UK, the Coombes School. It's a school that, despite the increasing pressure put upon it by changes in the curriculum and the organisation of education, has managed to succesfully maintain the creative values that have won it international and governmental recognition. The intention of the Coombes School is to be a learning community of children and adults working in a holistic way, by integrating spiritual, moral, aesthetic, physical , social, emotional and intellectual strands in our everyday practice. The Coombes School is specifically known for its unique outdoor environment, which is used as a rich and complementary education resource.

The Coombes Approach: Learning through an experiential and outdoor curriculum

Susan Rowe, Susan Humphries

• verschenen in 2012, Continuum (2007)
• Over the last 40 years the Coombes School in Berkshire, UK, has developed an international reputation for its innovative approach to Nursery and Infant teaching. In this book Sue Humphries, the founder of the school, and Sue Rowe, the former headteacher, explore the principles behind the school and how others can learn from its approach. In particular, the book focuses on the innovative use of the school’s environment as a unique ‘outdoor classroom’ and the development of a sustainable and safe environment in which pupils can play and learn.
  The Coombes Approach covers a comprehensive range of topics from curriculum design, pastoral care and the wider policy and community contexts in which the school has operated. Supported by an online resource bank of pictures of the school environment and pupils’ activities, this is an essential read for school leaders seeking to learn from the successes of the Coombes School’s unique approach to teaching.

Lekker buiten

Graham Dusseldorp

• verschenen in Ministerie van EL&I i.s.m. Gemeente Leiden (CJG), 2010 (2007)
• Tips en ideeen voor het uitvoeren van het projekt 'Lekker buiten' in een gemeente. "Om ouders van baby's en peuters te inspireren meer naar buiten te gaan en te weten te komen hoe en waar hun eten groeit". een kleine brochure van 30 blz. onder redactie van Graham Dusseldorp
• el_en_i_hb_lekker_buiten_dig

Generatietuin

• verschenen in Ministerie van EL&I, 2011 (2007)
• Over de succesrijke samenwerking tussen verzorgingstehuis en kinderopvang 2 Samen in Den Haag. Een geillustreerde brochure van eveneens 40 blz. onder redactie van Corinne Verspeek.
• el_en_i_hb_generatietuin_dig_2

Tuinieren in de generatietuin

• verschenen in Ministerie van EL&I, 2011 (2007)
• Deze brochure o.r.v. Berthe Schipper, John Plomp en Anja Roest schetst op 40 blz. "handreikingen bij het ontwikkelen van een generatietuin, waar kinderen en ouderen samen tuinieren."
• el_en_i_hb_generatietuin_dig

Gezonde scholen rukken op

Dr. Hein van Bohemen

• verschenen in Edepot WUR (September 2011) (2007)
• Het duurzaam ontwerpen van schoolgebouwen neemt toe. In dit artikel legt de auteur het accent op het ontwerp, de inrichting, het beheer en onderhoud van groene daken en groene gevels die ook een rol kunnen vervullen bij de opvoeding en het onderwijs.
• 176308

Natuurbeleving een verzamelrecensie

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (mei 2011) (2007)
• In deze recensie worden verschillende uitgaves behandeld over het thema 'natuurbeleving'. Opdrachten die je met kinderen kunt doen in de 'echte' natuur, zijn vaak ook voor volwassenen nog leuk! Bij elkaar worden in de verschillende publicaties honderden ideeen voor activiteiten gegeven.
• natuurbeleving_een_verzamelrecentie

Laat ze buiten spelen - pleidooi voor gezonde risico's

Helen Tovey

• verschenen in 2011, vertaling (2007)
• 
  Laat ze buiten spelen is een vertaling van het boek Playing Outdoors van Helen Tovey, docent aan de Roehampton University te Londen. De auteur brengt in dit boek belangrijke elementen bij elkaar over wat het betekent om tijdens en door buitenspel te leren.
  Ondanks pogingen om de eis wettelijk te verankeren dat aan kinderen rijke mogelijkheden worden geboden om "buiten" te leren, is dat tot nu toe niet gebeurd. Het boek wil in afwachting daarop - ondersteuning geven aan beroepskrachten die met kinderen werken. Zij worden aangemoedigd om kinderen op rijke en gevarieerde manieren ervaringen van hoge kwaliteit aan te bieden op natuurlijke buitenspeelterreinen. De vertalers, Martin Kessels, Sophie Sliepen, Laura Minderhoud en Kees Both hebben er een Nederlands tintje aan gegeven door foto's (helaas zwart/wit) van speelnatuur in Nederland op te nemen, maar ook door een hoofdstuk toe te voegen, waarin Sigrun Lobst en Josine van den Boogaard de stand van zaken in Nederland beschrijven. Laat ze buiten spelen. Pleidooi voor gezonde risico's is het 12e deel in de Reeks Educatief van Fontys Opleidingscentrum Speciale Onderwijszorg. De reeks verschijnt bij Garant uitgevers (Apeldoorn/Antwerpen). Het telt 192 pagina's en kost euro 21,00. Te bestellen via www.educatieshop.nl

Natuurlijk Toegankelijk Spelen

Anke Wijnja

• verschenen in Bureau Fonkel, NSGK, VSB Fonds, 2010 (2007)
• Deze rapportage gaat uitgebreid in op het ontwerpen van natuurlijke speelgelegenheden voor kinderen met een (fysieke) beperking, én het samen spelen van kinderen met en zonder beperking. Veel praktische tips met concrete maataanduidingen, een heldere indeling en beeldende schetsen. Het boek is alleen in PDF vorm uitgegeven, het is niet in gedrukte vorm verschenen.
• rapport_natuurlijk_toegankelijk_spelen-2

Het spoor laat buurtinitiatief ontsporen

Harrie Wagemakers Maria Evelein

• verschenen in Oase (herfst 2006) (2007)
• Poetisch verhaal over een prachtige, verborgen buurt- en kindertuin langs de spoorlijn in Utrecht, bedreigd door uitbreidingsplannen van onze 'mobiliteitsdrang'.
• wilgenhof_utrecht

Hoe een simpel grasveld een woeste weide werd

Ellen van der Hoek, Jenny van Herreweegen

• verschenen in Oase (winter 2005) (2007)
• Het simpel grasveld bevond zich op het terrein van het natuureducatie centrum De Hooizolder in het Zuidhollandse Sliedrecht en was onderdeel van een kinderboerderij. Heerlijk om te lezen hoe een weiland kan veranderen in een boeiend, spannend speel- en leerlandschap.
• woeste_weide

De Prettige Wildernis

Els Huigens, Jean-Francois Van den Abeele

• verschenen in Oase (herfst 2006) (2007)
• Beschrijving van een park in wording in de Gentse deelgemeente Sint-Amandsberg dat gegroeid is met de bewoners van de buurt. Een groep gedreven buurtbewoners die zich ooit verenigden in een actiegroep om de bestaande groenzone op een vml. vuilstort als ecologisch park te helpen bewaren. Een buurt waar ontmoeting centraal staat. En die even gedreven vakmensen vonden om met hen hun dromen te realiseren, o.a. een bijzondere natuurspeeltuin.
• prettige_wildernis

Groen is Gras - Natuurbeleving in de kinderopvang

Buitenkans

• verschenen in VidiMAX Filmproductie, 2009 (2007)
• Deze DVDvideo laat op overtuigende wijze zien waarom natuurbeleving in de kinderopvang belangrijk is en op welke manier natuurbeleving invulling kan krijgen in een kindercentrum. Ook gaat de DVD in op de houding van de pedagogisch medewerkers en de dilemma's die bij natuurbeleving in de kinderopvang mogelijk een rol spelen.
  Van toegevoegde waarde: een leuke kleine handleiding (60 blz., full color) en de extra lage camera voering op kindhoogte.

De kracht van herhaling en continuiteit

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (september 2005) (2007)
• In het onderwijs is interesse voor iets uitgangspunt voor het nader onderzoeken daarvan. Interesse is echter niet alleen startpunt voor leren en onderwijzen, maar kan ook resultaat van onderwijs zijn. Die interesse kan bijvoorbeeld gewekt worden door aandacht te geven aan cyclische veranderingen in de natuur, zoals seizoensveranderingen. In opeenvolgende jaren kunnen dezelfde veranderingen bestudeerd worden. Dat geeft herkenning en verdieping en is toch nooit helemaal hetzelfde. In dit artikel wordt een lijst van dergelijke activiteiten gegeven en wordt een daarvan uitvoerig beschreven: het karteren van zingende vogels in een beperkt gebied in de lente. Een complexe activiteit, die de potentie heeft voor krachtig leren.
• de_kracht_van_herhaling_en_continuiteit

Adopteer een boom - middenbouw 2: activiteiten per seizoen

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (november 2007) (2007)
• Doekatern, beschrijft activiteiten per seizoen.
• adopteer_een_boom-middenbouw_2

Adopteer een boom - middenbouw 1: Jaaroverzicht

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (september 2007) (2007)
• Doekatern, passend bij de artikelen 'Adopteer een boom' en 'Spelend leren' (De Wereld van het Jonge Kind, 2006)
• adopteer_een_boom-middenbouw_1

Werken aan een klein paradijs

Marc Veekamp, Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (november 2009) (2007)
• Het proces van de ontwikkeling van de in een eerder artikel geportretteerde 'ontdektuin' wordt beschreven. Dat gebeurt aan de hand van de fasen in deze ontwikkeling. Per fase worden aandachtspunten beschreven, maar ook mogelijke valkuilen. De tuin werd geleidelijk gerealiseerd in werkdagen met ouders. Een hovenier was daarbij begeleider. Tenslotte wordt de financiële kant van de ontwikkeling van deze tuin uit de doeken gedaan.
• werken_aan_een_klein_paradijs

Een klein paradijs

Marc Veekamp, Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (oktober 2009) (2007)
• Een portret in woord en (een beetje ook) in beeld van de 'ontdektuin' van een school. Allereerst hoe de tuin er uit ziet en welke elementen daar te vinden zijn op een verhoudingsgewijs klein oppervlak. Enkele leerkrachten komen aan het woord en vertellen over hun beleving van de tuin. Tenslotte wordt het leerproces van team en ouders beschreven bij het gebruik van de tuin, in het bijzonder van het moestuingedeelte.
• een_klein_paradijs

Natuurgerichte intelligentie

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (november 2008) (2007)
• De Amerikaanse psycholoog Howard Gardner gaat er vanuit dat en niet een soort intelligentie bestaat die samenvalt met wat het IQ genoemd wordt, maar dat er verschillende soorten intelligentie of 'talenten' bestaan. Hij beschreef acht van zulke 'intelligenties'. Een daarvan is 'natuurgerichte intelligentie'. Kinderen die daarmee begiftigd zijn hebben een onderzoekende houding ten aanzien van de natuur. Deze richt zich op de verscheidenheid in de natuur en het zoeken van patronen in de werking van de natuur. Aan de hand van een checklist van 23 punten kunnen scholen nadenken over de vraag in hoeverre natuurgerichte intelligentie bij hen tot zijn recht komt.
• natuurgerichte_intelligentie

Levend leren

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (november 2007) (2007)
• Levend leren is leren over de echte wereld, voor de echte wereld en daarom ook in de echte wereld. Een school moet daarbij ook mogelijkheden scheppen voor informeel, speels, zelfgeorganiseerd leren, naast het gerichte, formele leren. Enkele voorbeelden daarvan worden in het artikel beschreven, zoals in bomen klimmen, eetbare wilde planten zoeken en als voedsel bereiden, hutten bouwen, op de boerderij werken, spelen met water. De leefsituatie van kinderen wat betreft mogelijkheden voor dergelijke vormen van informeel leren verandert sterk, c.q. verarmt. Dat vereist een verandering van de rol van de school: die moeten dergelijke mogelijkheden wel scheppen.
• levend_leren

Natuurlijk spelen

• verschenen in inspiratieboekje gemeente Amersfoort (2007)
• De gemeente Amersfoort is de afgelopen jaren enthousiast geworden voor het natuurlijke spelen. Dit boekje bevat een overzicht van gerealiseerde plekken en initiatieven in Amersfoort, met zo veel mogelijk inzicht in de manier waarop deze tot stand zijn gekomen en handvatten voor andere enthousiastelingen.
• inspiratieboekje_natuurspeelplaatsen

De kwaliteit van de natuur

Tonneke Bekkers

• verschenen in Management kinderopvang (november 2009) (2007)
• Tonneke Bekkers geeft in dit artikel een pedagogische visie waarin natuurbeleving centraal staat. Ze biedt kinderopvangorganisaties nieuwe kansen om kwaliteitsverbetering mogelijk te maken. Deze visie moet dan wel consequent doorgevoerd worden bij de inrichting van de binnen- en buitenruimte, de keuze van materialen en het aanbod natuuractiviteiten.
• kwaliteit_van_den_atuur_uit_management_kinderopvang_november2009

2 aan 2

Jan van Schaik, Wouter van Santen

• verschenen in Oase (lente 2008) (2007)
• Over de aanleg van een natuurlijke speelplaats bij BSO 2 aan 2 in Den Haag. Een spectaculaire metamorfose van een heel saai speelterrein in een binnenhof tot een zeer afwisselende, natuurrijke en spannende buitenruimte met enkele verrassende elementen, zoals een glijboom uit een oude appelboom, een mooie houten schuur met vegetatiedak en gedurfde vormen, een waterbaan van oude tegels etc. Een mooi leerproces ook van een creatieve hovenier en een (wilgen)kunstenaar.
• 2_aan_2

Speelnatuur in de stad, hoe maak je dat?

Sigrun Lobst, Josine van den Boogaard

• Hoe ziet goede, beheersbare en uitdagende speelnatuur er uit? Hoe initieer je, ontwerp je, maak je, beheer je deze in de woonomgeving? De schrijvers bundelden hun antwoorden op deze vragen in het boek. Het nodigt uit om zelf het avontuur van het realiseren van speelnatuur in de stad aan te gaan!

Natuur (in de) BSO / Wietske Smit

• Deze brochure (47 blz., eigenwijs A-5 formaat) is geschreven voor pedagogisch medewerkers en leidinggevenden in de kinderopvang die meer aandacht willen besteden aan de natuurbeleving van kinderen. Het boekje kan samen worden gebruikt met de gelijknamige e-learning module om inspiratie op te doen.
  www.e-schoolkinderopvang.nl

Rupsen horen poepen - Praktijkgids natuurbeleving / Jeanette Boogmans

• Rupsen horen poepen is een praktisch boek vol leuke doe-dingen en verbazingwekkende feitjes voor mensen die zich bezighouden met natuureducatie voor kinderen.
• recensie_rupsenpoep

Duurzame landschappen voor kinderen. Samenvatting van en reflectie op 'The systainable landscape', van Susan Herrington.

Kees Both

• verschenen in Notities/inleidingen (2007)
• Voor kinderen ontworpen landschappen tonen:
  -hoe over de omgang met de natuur wordt gedacht;
  -welke waarden over de omgang met de natuur op volgende generaties worden overgedragen.
  Bij scholen, kinderdagverblijven, etc. worden steeds vaker natuurrijke landschappen voor kinderen worden in toenemende mate ontwikkeld. Het zijn belangrijke middelen voor een opvoeding tot een natuurbetrokken bestaan. Informeel leren door spel en formeel leren komen hier beide aan bod.
  Dit document doet verslag van het leerproces van een ontwerper. Samen met anderen ontwerpt zij tuinen bij scholen en centra voor kinderopvang, op de schaal van de enkele instelling en als 'master plan' voor een hele groep scholen. Het verslag culmineert in een internationale ontwerpwedstrijd voor enkele scholen in een park dat deel uitmaakt van een ecologische wijk. Het verhaal biedt vele praktische tips, maar ontwikkelt vooral een visie op het ontwerpen van natuurrijke plekken voor kinderen. Het levert bouwstenen voor de conceptontwikkeling ten behoeve van de ontwikkeling van zulke plekken.
• duurzame_landschappen_voor_kinderen_samenvatting_van_en_reflectie_op_the_systainable_landscape_van_susan_herrington

7 C's - an informational guide to young children's outdoor play spaces

Susan Herrington

• verschenen in brochure (2007)
• The author is a landscape architect, University of British Columbia, Vancouver.
  Seven Cs is an informational guide for early childhood educators, designers, administrators, and parents.
  1 The goal of Seven Cs is to help people design outdoor play spaces that support the development of young children and integrate the unique qualities of playing outdoors. The guide should be used in concert with existing codes, safety regulations, and design guidelines. Seven Cs is based on findings identified from a five-year multidisciplinary study of outdoor play spaces at child care centres in Vancouver.
  2 This study was funded through the Consortium for Health, Intervention, Learning, and Development (CHILD). It has involved academic researchers, early childhood educators, governmental agencies, and professionals.
• 7_cs-an_informational_guide_to_young_childrens_outdoor_play_spaces

Natur Erlebnis Schulhof

Dr. Reinhard Witt

• Een compacte A-4 brochure van 56 blz. met veel ideeen voor de inrichting van natuurrijke, avontuurlijke schoolterreinen van de bekende duitse schoolnatuurtuinpionier, Reinhard Witt.
  Indeling: basisinformatie, spel en beweging, rust en communicatie, kunst en creativiteit en natuurbelevenis (met veel beplantingstips en soortenlijsten), netwerkinformatie.
  Domino Verlag Guenter Brinek, Muenchen, 2008, €7,90
  
  Te bestellen bij: www.shop.naturgartenplaner.de (alleen zinnig bij bestellingen boven 25,- euro), anders via ons secretariaat.

Bekijk de wereld eens met de ogen van een kind

Ity Busstra

• verschenen in Oase (lente 2007) (2007)
• Mooi verhaal over een natuurlijke droom-, speel- en ontdektuin rondom een oude boerderij met een kinderatelier aan de rand van Dedemsvaart: De Kleine Tuinman. Kinderen kunnen hier naar hartelust spelen op een 'wild landje'.
• de_kleinetuinman

Schaukelfee und Klettermax

Josien Penraat

• verschenen in Oase (juni 2009) (2007)
• In mei 2009 gaf de natuur- en bewegingspedagoge Alexandra Schwarzer de cursus 'Schaukelfee und Klettermax' - hoe maak je van touwen tijdelijke speelconstructies. De eendaagse cursus werdgegeven op het terrein van de Speeldernis in Rotterdam.
• 09

Kinderen kleien zich naar ons voorbeeld

Gerwine Wuring

• verschenen in EigenAardig (nr 35 - maart 2006, Aarde Netwerk Aarde, Milieu & Spiritualiteit) (2007)
• Pleidooi om in de natuur- en milieu-educatie meer aandacht te schenken aan de houding van volwassenen in hun relatie met de natuur. In het belang van de kinderen waarmee ze werken. Immers onze onbewuste overtuigingen, onze innerlijke natuur en onze niet uitgesproken boodschappen ten aanzien van de natuur, daarover leren de kinderen het meest. Ondanks al onze goede bedoelingen om hen meer speelruimte te geven in de natuur, mogen wij niet op hen afschuiven wat we zelf zo moeilijk voor elkaar kunnen krijgen. Namelijk ons wezenlijk en diep van binnen verbonden te weten met de natuur en daar naar te handelen.
• kinderen_kleien_zich_naar_ons_voorbeeld

Samenwerken aan Jeugd en Groen

• verschenen in Een handreiking voor gemeenten (2007)
• Een korte handreiking toegespitst op gemeenten, met tips en voorbeelden voor het succesvol combineren van projecten rondom jeugd en rondom groen.
• lit_135

Samenleven in de publieke ruimte

• verschenen in Vereniging Vlaamse Steden en Gemeenten, Joke Vanreppelen, november 2010 (2007)
• Lokale overheden zijn vaak bezig om publieke ruimtes (opnieuw) in te richten. Het streven daarbij is veelal om het samenleven in deze ruimtes zo positief mogelijk te beinvloeden, en negatief gedrag te ontmoedigen. In deze rapportage komen 26 zeer diverse voorbeelden aan bod die ter inspiratie kunnen dienen.
• 20101030_samenlevenindepubliekeruimte

Verandering speelgedrag op een groen schoolplein - een casestudie

• verschenen in Gemeente Rotterdam, november 2009 (2007)
• Een onderzoek naar de effecten van een nieuw groen schoolplein in Rotterdam. Twee basisscholen hebben een gezamenlijk plein, dat in het najaar van 2008 is verbouwd tot een groen plein. Er is gekeken naar de de effecten op de gebruikswaarde, de belevingswaarde, de toe-eigeningswaarde en de attractiewaarde.
• verandering_speelgedrag_groen_schoolplein

De Brede School en groene speelruimte: Een korte handreiking

Frank Studulski, Kees Both

• Een beknopte brochure (16 pagina's) over de bedoelingen, ontwerp en aanleg en het gebruik van natuurrijke buitenruimtes bij Brede Scholen. Het vormt een sleutel op verdere informatie en verwijst daarom naar uitvoeriger publicaties en naar websites.
• doc_92

Buiten spel met losse dingen

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (mei 2008) (2007)
• In de wereld van de landschapsarchitecten spreekt men wel van een 'theory of loose parts' - een theorie van losse dingen. Losse dingen - zoals bladeren, takken, stenen - zijn gemakkelijk en op vele wijzen te hanteren en te combineren en stimuleren daardoor de creativiteit meer dan statische structuren. Dat geldt ook van materialen als grond/zand, die gemakkelijk te vormen en in combinatie met andere dingen te gebruiken zijn. Dat geldt ook voor water.
  Deze theorie wordt beschreven voor de buitenruimte van een school: onder andere het maken van 'heksensoep' en mandala's en het bouwen van een prehistorisch huis.
• buiten_spel_met_losse_dingen

Playing Outdoors: Spaces and Places, Risks and Challenge

Helen Tovey

• verschenen in 2007, Open University Press, Berkshire, UK (2007)
• What do children learn through playing outdoors? What makes an effective and challenging play space? What is a safe environment and can children be too safe? How can adults best support challenging play outdoors? Young children seek adventure and challenge in their play outdoors. They look for places they can explore and spaces they can transform. However, provision for exciting and challenging play outdoors is often restricted because of an over-emphasis on safety, and also because the value of play outdoors is not well understood. This book offers a clear rationale for why outdoor play is essential in young children's lives and learning. It asks fundamental questions about what sort of environments we want for young children, as well as examining controversial issues of risk and safety.The author identifies key principles underpinning the design of challenging outdoor play environments and examines how children use and transform space to create their own imaginary worlds. The essential role of the adult in supporting and extending children's free play is examined and implications for practice identified.This book makes an important contribution to current debates on risk, safety and challenge in outdoor environments for young children. It brings together research from a range of different disciplines, as well as illustrative examples of children's play and talk outdoors. 'Playing Outdoors' is inspiring reading for early childhood practitioners, students, play workers, parents, policy makers and all those seeking to develop challenging outdoor play areas.

Smart by nature: Schooling for Sustainability

Michael K Stone

• verschenen in 2009, Center for Ecoliteracy (2007)
• Throughout the United States, a movement of educators, parents, and students is remaking K-12 education to prepare students for the future environmental challenges. What would a green school or an eco-schooling curriculum look like? Smart by Nature: Schooling for Sustainability offers firsthand accounts and strategies for greening campuses, rethinking school food, and transforming schools into model sustainable communities. Green and healthy campuses with rooftop gardens and innovative designs are serving as living laboratories in which educators teach energy conservation, resource management, and earth sciences. Smart by Nature documents this movement through inspiring success stories from public and independent schools across the country. Practical "what you can do" checklists and pages of resources make this a twenty-first-century guide for our educational future.

Landscape as Playscape: The Effects of Natural Environments on Children's Play and Motor Development

Ingunn Fjørtoft

• verschenen in 2004, Children, Youth and Environments (2007)
• This study investigated the impacts of playing in a natural environment on motor development in children. A quasi-experimental study was conducted on five-, six-, and seven-year old children with an experimental group playing in a natural environment and a control group playing in a more traditional playground. When provided with a natural landscape in which to play, children showed a statistically significant increase in motor fitness. There were also significant differences between the two groups in balance and co-ordination in favor of the experimental group. The findings indicate that landscape features influence physical activity play and motor development in children.
• landscape_as_playscape_the_effects_of_natural_environments_on_childrens_play_and_motor_development

Play, Naturally: A review of children's natural play

Martin Maudsley, Stuart Lester

• verschenen in 2006, On behalf of PlayDay UK (2007)
• The report looks at the benefits of play on children's health and well-being, and outlines what we should be doing to compensate for the loss of natural play space in recent years.
• risk_and_play-a_literature_review

Risk and Play - A Literature Review

Josie Gleave

• verschenen in July 2008, on behalf of PlayDay UK (2007)
• To inform the Playday 2008 campaign, Play England reviewed a comprehensive
  array of recent research on the benefits and dangers of risky play and general
  attitudes towards this. The findings are summarised i this review.
• risk_and_play-a_literature_review

De boom in

Paul Janssen, Kees Both, Josine van den Boogaard

• verschenen in Groen (september 2008) (2007)
• Een pleidooi voor levende klimbomen voor kinderen in de stad vanuit drie perspectieven:
  Pedagogisch - Het klimmen in bomen levert belangrijke ontwikkelingsstimulansen voor kinderen, waaronder het verwerven van durf en doorzettingsvermogen en andere 'life skills', aandachtig en veelzijdig bewegen, een boom op een intieme wijze leren kennen, het genieten van het bovenin een boom zitten.
  Ecologisch en boomtechnisch - De vorm van de boom en een lage takinzet zijn van belang, maar ook de plaatsen waar de geschikte bomen staan. In het bijzonder bosplantsoen geeft veel mogelijkheden, voor het spel van kinderen en om goede klimbomen te laten ontwikkelen. Er wordt een lijst van geschikte bomen en aanwijzingen voor snoeien gegeven.
  Aansprakelijkheid en veiligheid - de verantwoordelijkheid van beheerders en opvoeders, evenals de juridische kant worden uitvoerig besproken. Natuurlijke, levende bomen vallen buiten het Warenbesluit Attractie- en Speeltoestellen, maar er is wel een zorgplicht.
  Het artikel wordt besloten met aanbevelingen, een kliminstructie voor kinderen en een literatuurlijst.
• de_boom_in

Buitenspelen is ook bewegen

Kees Both, Josine van den Boogaard

• verschenen in Pedagogiek in Praktijk (september 2008) (2007)
• Kinderen moeten meer bewegen, onder andere om overgewicht tegen te gaan. Daarbij wordt deelname aan de georganiseerde sport meestal als belangrijkste remedie gezien, waaronder samenwerking van scholen en sportverenigingen. Maar sportdeelname is niet voor alle kinderen een passende preventiemaatregel. Een bredere, minder verkokerde benadering is nodig: het bevorderen van veelzijdig bewegen, met name door uitdagen tot buitenspel. Het mogelijk maken daarvan door zorg voor een bewegingsrijke leefomgeving is een belangrijke pedagogische opgave. De Speeldernis in Rotterdam is een inspirerend voorbeeld van zo'n bewegingsrijke leefomgeving..
• buitenspelen_is_ook_bewegen

De Groene Hemel

Bert Ydema

• De 'groene onderwijzer' Bert Ydema heeft bijna veertig jaar lang zijn ziel en zaligheid gelegd in het bijbrengen van liefde voor de natuur aan duizenden Amsterdamse schoolkinderen. In het boek vertelt hij hoe we kinderen weer kunnen betrekken bij de natuur. In de schooltuin, maar ook thuis in de achtertuin, of desnoods op de vensterbank.

Het laatste kind in het bos - hoe we onze kinderen weer in contact brengen met de natuur

Richard Louv

• In korte tijd is 'Het laatste kind in het bos' in de Verenigde Staten tot een bestseller geworden. Louv is de eerste die recent onderzoek in kaart heeft gebracht waaruit blijkt dat direct contact met de natuur van wezenlijk belang is voor de fysieke en emotionele gezondheid van kinderen.

Vrij Spel voor het Speelbos

• Stichting Recreatie, Kennis en Innovatiecentrum maakte deze kleurrijke, zeer informatieve brochure in samenwerking met Staatsbosbeheer in opdracht van het ministerie van LNV (2007).De brochure richt zich specifiek op speelbossen en bespreekt o.a. de inrichting, het onderhoud en financiën.
• vrij_spel_voor_het_speelbos

Genieten in de schooltuin

Jos Korsten

• verschenen in Oase (herfst 2008) (2007)
• (...) 'Eigenlijk kun je gerust stellen, aan het eind van een jarenlang proces, dat de schooltuin nu echt leeft. Er gebeurt regelmatig van alles. Er worden dingen gemaakt, onderzocht en vastgelegd, er wordt gevierd en van kunst genoten, er wordt onderhoud
  gepleegd en verzorgd, er wordt gespeeld en samen beleefd, er vinden ontmoetingen plaats en er is verwondering. Wat wil je nog meer?
  Als dát geen genieten is voor een jeugd, die verder dan ooit van de natuur afstaat? Het is meer dan de moeite waard om ze daar weer naar terug te brengen!' (Jos Korsten, NME coordinator en leerkracht van groep 8, basisschool 't Kiemveld, Den Dungen, N. Br.)
• genieten_in_de_schooltuin

Wilde mogelijkheden: het beheer van speelnatuur

Paul Janssen, Kees Both

• verschenen in Groen (januari 2008) (2007)
• Kinderen hebben voor hun buitenspel een sterke voorkeur voor 'wilde landjes'. Speelnatuur heeft de kenmerken van zulke terreinen: natuur die veel dynamiek verdraagt. Ontwikkeling en beheer van natuurspeelplaatsen zijn het meest gebaat bij een integrale benadering, door betrokkenheid van scholen, burgers, e.a. bij het vormgeven en beheren van hun leefomgeving.
  Belangrijke principes zijn: zorgen voor een vorm van toezicht en zorg voor op de plek toegesneden beheer. Voorbeelden daarvan worden gegeven.
• wilde_mogelijkheden_het_beheer_van_speelnatuur

Ruimte voor bewegen

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (september 2007) (2007)
• Bij kinderen geldt: bewegen is leven. Maar het bewegen van kinderen wordt vaak belemmerd, wat leidt tot 'bewegingsarmoede' en de negatieve gevolgen daarvan voor de fysieke en mentale gezondheid.
  In dit artikel wordt gepleit voor het bevorderen van alledaagse vormen van bewegen op school, het lopen of fietsend naar school gaan (met de belevenissen onderweg die daar ook bij horen) en het vrije veelzijdige buitenspel in de dagelijkse leefomgeving en bij school. Bij het laatste bieden in het bijzonder natuurspeelplaatsen en schoolnatuurtuinen stimulansen tot veelzijdig bewegen.
  Het gaat om bewegen als principe van een gezonde school en een gezonde leefomgeving.
• ruimte_voor_bewegen

Laat je flora maar thuis

Jan van Boeckel

• verschenen in Notities/inleidingen (2007)
• In natuur- en milieueducatie kan het moeilijk zijn om interesse te wekken bij jongeren. Te zeer op natuurwetenschappelijke leest geschoeide programma's en een overdosis aan informatie over achteruitgang van ecologische diversiteit lijken ze eerder af te stoten dan warm te maken voor de natuur. Mogelijk biedt een kunstzinnig geïnspireerde benadering van natuureducatie nieuwe openingen. In dit artikel een aantal inspirerende voorbeelden uit de Noordelijke landen.
• laat_je_flora_maar_thuis

Wat voor school ben je? Een school ontmoet de natuur!

Rinus Korteweg

• verschenen in Mensen-kinderen (mei 2004) (2007)
• Hoe een schoolplein van een Jenaplanschool groener werd door levende bouwsels van wilgentakken. Het proces wordt stap voor stap beschreven en tevens wordt een relatie gelegd tussen het op die manier werken met wilgentakken en de leerstof van wereldoriëntatie.
• wat_voor_school_ben_je_een_school_ontmoet_de_natuur

Adopteer een boom. Bomen het jaar rond

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (september 2006) (2007)
• Niet het vele is goed, maar het goede is veel. Dat geldt ook voor de leerstof van natuuronderwijs. In dit artikel wordt dit pedagogische principe geïllustreerd aan het adopteren van een boom door kleutergroepen in de basisschool. Voor het spelen en werken rond die concrete boom wordt en jaarkalender van activiteiten voorgesteld. Een aantal van die activiteiten worden uitvoeriger beschreven in het katern 'Spelend leren' over 'Bomen', dat te downloaden is van www.hjk-online.nl/archief.
• adopteer_een_boom_bomen_het_jaar_rond

Vrij spel voor natuur en kinderen

Marianne van Lier, Willy Leufgen

• Hoe zien succesvolle, uitdagende speelplekken er uit? Uit wat voor leerplekken met zinneprikkelende natuur zijn kinderen niet weg te slaan? Bestaan zulke plekken nog? Ja, ze zijn er, op onverwachte plaatsen, ook in de stad. Dit boek is een ontdekkingsreis naar allerlei fantastische voorbeelden in binnen- en buitenland, een kleurrijk palet van ideeën voor een geslaagde praktijk.

Speelwater bij school

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (mei 2007) (2007)
• Voorbouwend op het vorige artikel wordt de verbinding tussen waterbeheer en natuurbeleving beschreven zoals een andere school dat vormgeeft. De vraag hoe je daarbij draagvlak kunt verwerven in het team en bij ouders krijgt daarbij in het bijzonder aandacht, evenals de verschillende verschijningsvormen van water op het schoolterrein en het omgaan met risico's. Er is bij deze omgang met water meer aan de hand dan 'aardig' spel. Er is zelfs een existentiële dimensie in het spel.
  Het artikel wordt afgesloten met een aantal aanbevelingen.
• speelwater_bij_school

Natuur als bondgenoot bij zorgverbreding

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (maart 2007) (2007)
• Natuur (planten en dieren, natuurrijke plekken) draagt bij aan het welzijn en een brede ontwikkeling van kinderen, alle kinderen. Aandachtsherstel (= 'mentaal uitrusten') is daarbij een belangrijk sleutelbegrip. Natuur werkt ook preventief wat betreft het ontstaan van aandachtsproblemen. Bij kinderen met aandachtsproblemen kan natuur matigend, ontspannend werken. Natuur is daarom een bondgenoot bij zorgverbreding.
• natuur_als_bondgenoot_bij_zorgverbreding

Geen leven zonder risico's!

Marianne van Lier, Willy Leufgen

• Dit essay geeft een aanzet tot een meer evenwichtige discussie over balans tussen uitdaging en veiligheid bij het spel van kinderen. De schrijvers houden een vurig pleidooi om kinderen vooral ook de kans te geven om te leren gaan met risico's.
• Geen leven zonder risico's

Last child in the Woods: Saving our Children from Nature Deficit Disorder

Richard Louv

• Last Child in the Woods is the first book to bring together a new and growing body of research indicating that direct exposure to nature is essential for healthy childhood development and for the physical and emotional health of children and adults. In this influential work about the staggering divide between children and the outdoors, child advocacy expert Richard Louv directly links the lack of nature in the lives of today's wired generation - he calls it nature-deficit - to some of the most disturbing childhood trends, such as the rises in obesity, attention disorders, and depression. More than just raising an alarm, Louv offers practical solutions and simple ways to heal the broken bond - and many are right in our own backyard.

Leve de verscheidenheid

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (februari 2006) (2007)
• Scholen kunnen hun buitenruimte op verschillende manieren op een natuurrijke wijze inrichten. Die verschillen hangen samen met verschillen in visie - accenten die de school wil leggen - en in de situatie ter plaatse. In dit artikel worden drie scholen vergelijkenderwijs geportretteerd aan de hand van een aantal aandachtspunten. Daarbij is er niet alleen aandacht voor ontwerp en aanleg, maar ook voor gebruik en beheer. Lezers kunnen zich aan deze portretten spiegelen.
  De beschreven scholen hebben gemeen dat het hen gaat om het leren leven met natuur en niet alleen om het leren over natuur.
• leve_de_verscheidenheid

Kinderen in beweging. Motorische ontwikkeling en schoolnatuurtuinen

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (december 2005) (2007)
• Tussen vier en zes jaar ontwikkelen kinderen de belangrijkste bewegingscompetenties door veel en veelzijdig bewegen. Vooral een verfijnde coördinatie van bewegingen wordt daardoor mogelijk en daardoor een grotere reactiesnelheid en soepelheid van de bewegingen. Deze ontwikkeling komt echter in gevaar als er minder en eenzijdiger bewogen wordt, onder andere door het verarmen van de dagelijkse speelomgeving buiten. Overgewicht en meer risico's van ongelukken zijn het gevolg. De schoolnatuurtuin en natuurspeelplaatsbieden uitgekiende mogelijkheden voor goed bewegen.
• kinderen_in_beweging_motorische_ontwikkeling_en_schoolnatuurtuinen

Aarde-kinderen. Leven met en leren over natuur

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (oktober 2005) (2007)
• Het overgrote deel van de kinderen heeft - van nature - affiniteit met natuur en het vrije buitenspel in de natuur ('biophilia'). Voor hen is natuur primair doe-natuur, maar biedt ook plekken om weg te dromen. 'Kijkgroen' is aan hen niet besteed, is alleen maar frustrerend. 'Wilde landjes' hebben als kinderen de keus hebben de voorkeur boven een speeltuin met toestellen. Wat kinderen daarin aantrekt is het open karakter van het materiaal dat daar in grote hoeveelheden beschikbaar is, de grind waarin je kunt graven, bomen, water, etc. Er is een samengang van veiligheid/ vertrouwdheid en avontuur. Zulke plekken bieden vele ontwikkelingsstimulansen voor een brede ontwikkeling en voor het ontstaan van verbondenheid met natuur. Dergelijke ervaringen komen echter steeds meer in de knel, meer negatieve gevolgen voor de ontwikkeling van kinderen en ? op termijn ? ook voor de natuur: minder draagvlak voor natuur in de toekomst. Goed ontworpen schoolnatuurtuinen en natuurspeelplaatsen zijn een goed alternatief voor de 'wilde landjes'.
• aarde-kinderen_leven_met_en_leren_over_natuur

Vraag het de vogels zelf maar

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (november 2004, januarI 2005, maart 2005) (2007)
• In drie delen beschrijft Kees Both de verschillende educatieve mogelijkheden die het ophangen van nestkastjes bij school biedt.
• vraag_het_de_vogels_zelf_maar

De buitenklas

Kees Both

• verschenen in JSW (juni 2005) (2007)
• Het terrein om het schoolgebouw kan ontwikkeld worden tot natuurnabij speelterrein, voor en na schooltijd, in pauzes en zoveel mogelijk ook voor de buurt buiten de schooltijd ('het informele leerplan', waarover goed nagedacht is). Maar ook voor het gebruik als 'buitenklas' of 'leerlandschap' ten behoeve van het formele leerplan van een school. Belangrijke elementen van zo'n buitenklas worden kort beschreven, evenals de samenhang daarvan binnen de 'learnscape'.
• de_buitenklas

Een heemtuin bij de school

Henk Zijlstra

• verschenen in Mensen-kinderen (nr. 100, januari 2006) (2007)
• Toen een grote hoeveelheid grond vrijkwam bij een verbouwing van de school werd er niet voor gekozen deze - tegen hoge kosten - af te voeren. De grond werd daarentegen benut om een veelzijdige educatieve natuurtuin aan te leggen. Dit korte artikel geeft een portret van deze tuin en het gebruik ervan.
• een_heemtuin_bij_de_school

Beter buiten spelen. Het speel-leerklimaat op de speelplaats

Greet Caminada

• Na een algemene inleiding van de redacteur - Buitenspelen niet vanzelfsprekend? volgen vier grote afdelingen: De leerkracht in beeld; De blik op de speelplaats; Vak- en vormingsgebieden; Themasuggesties het jaar rond. Het boek wordt afgesloten met 'nuttige adressen en websites' en een literatuurlijst. In de 'Pedagogische Reeks' van 'Het Jonge Kind' uitgegeven door Bekadidact, Baarn, 2005. ISBN 90-262-4140-2, 22,05 euro
  Te verkrijgen via internet.

Kinderboerderij op de Toon Hermansschool zorgt ongemerkt voor veel leerdoelen

Manja de Hond

• verschenen in Mensen-kinderen (januari 2004) (2007)
• Een zeer kleine minderheid van basisscholen heeft dieren in en bij de school. De pedagogische betekenis daarvan is groot: kinderen leren omgaan met niet-menselijke wezens en leren tevens verantwoordelijkheid dragen voor het welzijn van de dieren. Met name kinderen die extra en bijzondere zorg behoeven kunnen daarvan profiteren. Maar ook onderwijskundig biedt het vele mogelijkheden voor verrijking van het curriculum.
  Een praktisch verhaal over een school die al 30 jaar ervaring heeft met een kinderboerderij bij school, inclusief aanbevelingen voor scholen.
• kinderboerderij_op_de_toon_hermansschool_zorgt_ongemerkt_voor_veel_leerdoelen

Het schoolterrein als leerlandschap: leren van 'Learning Through Landscapes'

Kees Both

• verschenen in Mensen-kinderen (maart 1999) (2007)
• Vernieuwingsscholen zoals de Werkplaats Kindergemeenschap van Kees Boeke, de Jenaplanscholen, Vrijescholen en Freinetscholen geven vanuit hun onderwijsconcept bewust aandacht aan de vormgeving van de ruimte. Dat geldt ook voor de inrichting van het schoolterrein als 'leerlandschap'. In dit artikel wordt ons een spiegel voorgehouden vanuit de geschiedenis van het Jenaplan: de praktijk van de school van Peter Petersen, destijds in Jena. Maar ook door een beschrijving van achtergronden en praktijk van het Engelse netwerk van 'Learning through Landscapes'. Een artikel over 'ontschoolsing van de school', 'zelfbeheer en leerlingparticipatie' en de mogelijkheden om voor zo'n beetje het hele curriculum het schoolterrein als 'buitenklas' te gebruiken.
• het_schoolterrein_als_leerlandschap_leren_van_learning_through_landscapes

Speelpolders - tips en trucs

• verschenen in Kenniscentrum Recreatie, oktober 2010 (2007)
• Een rapportage van het Kenniscentrum Recreatie, opgesteld in opdracht van Staatbosbeheer. Het rapport geeft ideeën en randvoorwaarden voor de ontwikkeling van speelnatuur in open en natte gebieden, zoals polders en uiterwaarden.
• nieuwsdoc_32

Visie op Spelen

• verschenen in Gemeente Deventer, november 2010 (2007)
• Gemeente Deventer heeft in haar nieuwe speelbeleidsplan haar visie op spelen geformuleerd. Er is o.a. een apart hoofdstuk opgenomen over natuurlijke speelgelegenheden. Deventer biedt hiermee een belangrijke ondersteuning aan de aanleg van meer natuurlijke speelplaatsen in de gemeente.
• visie_op_spelen

Een natuurspeelbos aan de Ellbogensee - nieuwe kansen voor een natuurcamping

Antje Schwabersberger

• verschenen in Oase (lente 2010) (2007)
• Waar het bondsland Brandenburg eindigt en Mecklenburg begint, 'durfde' een Nederlands/Duits gezin het aan om een natuurcamping over te nemen. Daarmee nam hun leven een andere wending en kreeg de camping een nieuw gezicht met een sympathieke, individuele noot.
• ellbogensee_oase

Bijzonder Berlijn

Marjan Deurloo

• verschenen in Oase (zomer 2010) (2007)
• Rijk geillustreerde impressie van de Springzaadexcursie naar Berlijn, eind mei 2010. "Alle 24 deelnemers aan deze excursie vergaapten zich drie dagen lag aan talloze groene speelplekken, parken, buurttuinen en schooltuinen in Berlijn. Ook een bouwspeelplaats en een Joods kerkhof werden niet vergeten. Georg Coenen, pedagoog, en Manfred Dietzen, landschapsarchitect, van "Gruen macht Schule" helpen vanuit de overheid scholen en kinderopvang met het inrichten van hun groene buitenruimte. Zij waren onze perfecte gidsen."
• 10

Ruimte voor de jeugd en voor de natuur

Kees Both

• verschenen in Notities/inleidingen (2007)
• Een notitie ten behoeve van het netwerk 'Ruimte voor de Jeugd', waarin ambitie en achtergronden van Springzaad zijn verwoord. In deel 1 is de hoofdtekst opgenomen, in deel 2 de onderbouwing van argumenten en deel 3 is een literatuurlijst (zie literatuurlijsten).
• doc_16_2

Natuurspeelplaats Marne - een avontuur voor iedereen!

Jeanette van der Meulen

• verschenen in Oase (herfst 2006) (2007)
• Pionier en bruggenlegger Jeanette van der Meulen, werkzaam in de opvang voor kinderen in de basisschoolleeftijd bericht, een jaar na voltooing, vol enthousiasme over de ontwikkeling van een natuurspeeltuin op 'haar' BSO KinderRijk Marne in Amstelveen.
• natuurspeelplaatsmarne

Het Educatieve Erf van Hogeschool Edith Stein

Lowie Gilissen

• verschenen in Oase (lente 2006) (2007)
• In dit artikel geven drie direct betrokkenen hun visie op het realiseren van een natuurrijke schoolomgeving bij de PABO in Hengelo - een schoolvoorbeeld: Lowie Gilissen, docent, over een rijke leeromgeving buiten de muren, Bas Slaman, ontwerper, over een samenhangend plan en Johan Geerdink, uitvoerder, over de aanleg van een educatief waterlandschap.
• edithstein

Mirakel & Spektakel

Willy Leufgen

• verschenen in Oase (zomer 2007) (2007)
• Op een zomerse 'Dag van de Arbeid' bezochten 25 Springzaadvrienden o.l.v. ecologisch hovenier Paul van Eerd een 6-tal buitenterreinen van kinderdagverblijven en naschoolse opvang in de 'mediastad'. Met elkaar kijken en reflecteren over het proces van omvorming van en dozijn buitenterreinen van Stichting Kinderopvang Hilversum.
• kinderopvanghilversum

Kindergarten - tuin voor kinderen

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (januari 2005) (2007)
• Hoe vaak is het niet door mij heengegaan als ik weer zo'n paradijsje bij een school bezocht: dit is echt een 'Kindergarten', een tuin voor kinderen. En ik werd nieuwsgierig naar Friedrich Fröbel, de 'uitvinder' van de 'kindergarten'. Wat bedoeld hij met 'kindergarten'? Hoe dacht hij over de relatie tussen jonge kinderen en natuur? En over de rol van de tuin bij de school? In dit artikel gaan we op zoek naar inspiratie in het verleden, bij Fröbel. Mede ter verheldering van keuzes bij de vormgeving en gebruik van educatieve schoolterreinen nu.
• kindergarten-tuin_voor_kinderen

Samen doen en samen groeien: op weg naar een levendig schoolplein

Sigrun Lobst

• verschenen in Mensen-kinderen (november 2004) (2007)
• Het inrichten van de directe schoolomgeving als natuurrijk speel- en leerlandschap is een belangrijke bijdrage aan de kwaliteit van de leefomgeving van kinderen en aan natuureducatie. Maar hoe kan je zoiets realiseren? Vanuit haar inmiddels rijke ervaring geeft Sigrun Lobst goede raad: werk stap voor stap aan de verandering; zorg voor een goed draagvlak en goede randvoorwaarden; luister vooral ook naar de kinderen. En maak vooral ook van elke dag dat je aan de aanleg werkt tot een feestdag!
• samen_doen_en_samen_groeien_op_weg_naar_een_levendig_schoolplein

Natuur voor kinderen

Kees Both

• verschenen in Pedagogiek in Praktijk (december 2004) (2007)
• De leefwereld van kinderen verandert sterk. Toenemende verstedelijking leidt ertoe dat zij in hun directe woonomgeving steeds minder in aanraking komen met natuur. Dat heeft negatieve gevolgen voor hun ontwikkeling, die in dit artikel worden beschreven. Hoe kunnen we meer ruimte scheppen voor natuur en kinderen?
• natuur_voor_kinderen

Spelen in de wildernis

Sigrun Lobst

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (maart, 2004) (2007)
• Een beschrijving van de achtergronden, de ontwikkeling en het gebruik van de Speeldernis - een natuurspeelplaats ('speel-wildernis') voor kinderen middenin Rotterdam. Een paradijs voor kinderen waarvan je niet gelooft dat dit (nog) mogelijk is. Maar het kan dus echt.
• spelen_in_de_wildernis

Kinderen lezen het schoolterrein

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (februari 2004) (2007)
• Dit artikel gaat over het leerplan en dat in relatie tot de buitenruimte van scholen. Niet het formele leerplan (schoolplan) waarin de doelen en het leerstofaanbod van de school wordt beschreven, maar het verborgen leerplan: de waarden, doelen en inhouden die 'neergeslagen' zijn in de inrichting van de buitenruimte en die hun eigen taal spreken. Op welke manier kan je er achter komen hoe kinderen deze taal lezen?
  Ook opgenomen in het boek 'Beter buiten spelen'. Zie elders de korte beschrijving van dit boek
• kinderen-lezen-het-schoolterrein

Natuurtuin als bron van inspiratie

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (juni 2003) (2007)
• Bij 'leeromgeving' wordt meestal gedacht aan speel- en werkhoeken binnen het schoolgebouw - in het Freinetonderwijs 'ateliers' genoemd - en aan computers. Ook de buitenomgeving van de school biedt echter vele mogelijkheden voor 'levend leren', zeker als het schoolterrein daarvoor specifiek wordt ingericht. Dit geldt zowel voor het informele leren als voor de bijdrage die het kan leveren aan het realiseren van de kerndoelen. Een verhaal van zo'n inspirerende en krachtige leeromgeving op het schoolterrein.
• natuurtuin_als_bron_van_inspiratie

Engelse ervaringen met leerlandschappen

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (januari 2003) (2007)
• In 1990 werd in Engeland een nationaal onderzoek gedaan naar de pedagogische kwaliteit van schoolterreinen. Naar aanleiding van de uitkomsten daarvan werd de organisatie 'Learning through Landscapes' opgericht, die scholen helpt bij de ontwikkeling van hun schoolterrein tot een landschap dat uitdaagt tot leren. Leren dat ook spelen omvat. Een groep Nederlandse basisschoolleraren bezocht een aantal scholen in Zuid-Engeland en maakte ook kennis met de visie en werkwijze van 'Learning through Landcapes'.
• engelse_ervaringen_met_leerlandschappen

Speelnatuur: een hype of een visie

Mariska Thieme-Schrever

• verschenen in Groen (Januari 2011 nr. 1) (2007)
• Groen is gezond en natuurlijk spelen is in opmars. Veel gemeenten springen hierop in door natuurspeelplaatsen te realiseren. Een visie blijkt echter vaak te ontbreken. Een speelplek waar boomstammen worden neergelegd is niet per definitie een leuke en uitdagende speelplaats. Want er is een groot verschil tussen een hype en een visie.
• 2011-01_groen

Pedagogische inspiratie van een Jenaplandeskundige

Rieke de Kool

• verschenen in Artificium (3/2010) (2007)
• Uitgebreid interview met Kees Both, de auteur van veel van de op deze website opgenomen artikelen, over zijn werk, achtergronden, motivatie.
• artificium-interview_met_kees_both

Ruimte voor de jeugd en voor de natuur (deel 3)

Kees Both

• verschenen in Een notitie ten behoeve van het netwerk 'Ruimte voor de Jeugd', september 2004 (2007)
• Lijst van geraadpleegde literatuur. Zie 'boeken en brochures' voor deel 1 en 2 van deze notitie.
• ruimte_voor_de_jeugd_en_voor_de_natuur_3

Een groene gezonde wijk

• verschenen in Inspiratie voor de praktijk (2007)
• Een uitgave met veel voorbeeldprojecten in steden, waar groen wordt ingezet om buurtbewoners meer te laten bewegen, meer contact te laten hebben met elkaar of om kinderen te laten spelen. Achterin is een stappenplan opgenomen.
• een_groene_gezonde_wijk

Het ontwerpen van een speelplek

Anneke Rodenburg

• verschenen in Tuin en Landschap (2017) (2007)
• Anneke Rodenburg beschrijft hierin de belangrijkste aandachtspunten voor een goed ontwerp van een natuurlijke speelplek.
  Groen in speelplekken is belangrijk voor de gezondheid en ontwikkeling van kinderen. Het is voor ontwerpers een uitdaging om een speelplek origineel, verrassend en uitdagend te ontwerpen, en daarnaast te zorgen voor een aantrekkelijke omgeving met enig overzicht, structuur en veiligheid. Als dat lukt, dan is dat direct merkbaar aan de hoeveelheid kinderen en (groot)ouders die, weer of geen weer, op de speelplek te vinden zijn!
• het-ontwerpen-van-een-speelplek

NaturErlebnisRaume

Dr. Reinhard Witt, Manfred Pappler

• Een uitstekend boek voor wie ooit zelf - van de droom tot het zinnige gebruik - het avontuur van een langdurig proces tot een spannende, leerzame, natuurrijke en esthetische schoolomgeving, natuurspeelterrein of buitenruimte van kinderdagverblijven wil aangaan. Rijk geïllustreerd, heel gedetailleerde informatie over alle stappen. Uiteraard in het Duits...
  Kallmeyersche Verlagsbuchhandlung, Seelze-Velber, 2001, 279 blz., ISBN 3-7800-5268-7,
  22,40 euro (enkele exemplaren nog te koop bij het Springzaadsecretariaat, verzendkosten: 3,50 euro.)

Brochure Inspirerende speelnatuur

Springzaad

• Springzaad heeft een brochure, gemaakt over inspirerende speelnatuur. Wat verstaan we onder speelnatuur? Hoe spelen kinderen daarin? Wat zijn de kenmerken van een echte natuurspeelplek? Hoe herken je die? Hoe zit dat met natuur?
  Deze brochure is bedoeld voor iedereen, ouder, leerkracht, ambtenaar of buurtbewoner die wil weten wat we nu eigenlijk onder speelnatuur verstaan. De tekst is uitvoerig geillustreerd met foto's en is geschikt voor iedereen die met een natuurspeelplek aan de slag wil!
  
  De brochure (22 pagina's) kost à 7,50 excl.verzendkosten, te verkrijgen door te mailen naar info@springzaad.nl

Zorg Primair, themanummer Groene Pedagogiek

• verschenen in Mei 2014 (2007)
• Het vakblad 'Zorg Primair', voor primair en speciaal onderwijs, publiceert een themanummer rondom groene pedagogiek. Hieraan hebben veel Springzaad-leden een bijdrage geleverd. Je vindt er bijvoorbeeld een artikel over een groen schoolplein voor speciale kinderen, huisdieren in de school en buiten onderwijs geven. Je kunt hier de PDF downloaden. Je kunt ook het blad in gedrukte vorm bestellen door een mail te sturen aan zorgprimair@cnvo.nl. Prijs €5.- per exemplaar (incl. portokosten).
• zp-2014-themanummer-groene-pedagogiek

Speelbossen voor en door de buurt

Tiny Wigman, Sarah Los, Jan Kersten

• verschenen in Uitgave Staatsbosbeheer i.s.m. Bureau Niche, november 2013 (2007)
• Dit rijk geillustreerde boekje (88 blz.) is bedoeld voor initiatiefgroepen die een speelbos in hun eigen buurt willen ontwikkelen en beheren. De auteurs - Tiny Wigman, Sarah Los en Jan Kersten, Bureau Niche, Heilig Landstichting bij Nijmegen - hebben in de afgelopen jaren veel ervaring kunnen opdoen in het stimuleren, ontwerpen, aanleggen en begeleiden van speelbossen en andere natuurspeelterreinen (o.a. Cool Nature projecten).
  In 5 hoofdstukken kan de lezer kort en bondig kennis maken met het op gang brengen van een buurtinitiatief voor een speelbos, de ervaringen van SBB met vrijwilligergroepen, het beheer van speelbossen en het stimuleren van het gebruik, maar b.v. ook het leren omgaan met risico's. Het boekje wordt afgerond met twee actuele praktijkvoorbeelden in Groesbeek en Heerhugowaard.
  Het boekje is gratis te bestellen, wel verzendkosten

De Boerderijschool: leren met hart, hoofd en handen

Evelyne Schreurs

• verschenen in Oase (nr. 1-2014, blz. 4-8) (2007)
• Bij de start van de Boerderijschool stelden we ons één doel: het onderwijs verlevendigen. We wilden dat de kinderen op een boerderij, op fietsafstand van school, van voorjaar tot winter zouden werken en leren. Het liefst op een gemengd agrarisch bedrijf, zodat de kinderen konden werken met planten en dieren. Dè manier om zelf ervaringen op te doen met aarde, natuur, voedsel en met elkaar. Inmiddels zijn er op 20 plaatsen in het land Boerderijscholen.

Maak het plein avontuurlijk en natuurlijk

Willy Leufgen

• verschenen in NEG Natuureducatiegids 2014 (Insite Media, Barneveld) (2007)
• "‘Hoe konden we ooit zonder?’ Die vraag stelde een onderwijzeres in een Engelstalige film al wandelend over een natuurrijk en avontuurlijk groen schoolplein. Ze straalde regelrecht bij het aanprijzen van de grote voordelen van zo’n uitdagend en rijk leerlandschap." Zo luidt de intro van dit artikel over het verrassende succes van groene schoolpleinen in Nederland in de afgelopen 10 jaar. Laten we nu vooral er voor zorgen dat het geen hype blijkt te zijn, maar een vanzelfsprekend, wezenlijk aspect bij het inrichten van alle (nieuwe) schoolbuitenruimtes.

Play naturally

• verschenen in Stuart Lester & Martin Maudsley, Commission for Playday 2006 by the Children's Play Council (2007)
• A review of children's natural play.
• lester-en-maudsley--play-naturally

Ouders over Risicovol Spelen, ervaringen en dilemma's

Martin van Rooijen

• verschenen in juni 2013 (2007)
• Praktijkwetenschappelijk Onderzoek in het kader van de opleiding Master Pedagogiek aan het Instituut voor Ecologische Pedagogiek van de Hogeschool Utrecht

Basisscholen en natuur bij school

• verschenen in Notities/inleidingen (2007)
• tekst en pdf van de lezing (masterclass) van Kees Both in Kasteel Groeneveld op 17 mei 2013, symposium Springzaad in volle bloei!

Risico's leren je leven

Alberthe Papma

• verschenen in Educare (2007)
• Iedereen gunt kinderen een veilige (leef)omgeving waarin zij zich naar eigen vermogen kunnen ontwikkelen en ontplooien. Maar soms lijkt het wel of we alle risico's voor kinderen willen afdekken....

Water voor later

• verschenen in Symposiumverslag 10.4.2012 (2007)
• Samenvattingen van prensentaties tijdens een uniek symposium in Amsterdam-West i.v.m. perikelen rondom de speelwaterkwaliteit op het natuurspeelterrein Het Woeste Westen.
  Symposiumverslag

Vitamine G(roen)

Kris Van Ingelghem

• verschenen in Uitgever provincie Vlaams-Brabant i.s.m. Green Belgium (2007)
• Een zeer aardige, stevige brochure met harde kaft, kleurrijk geillusteerd, 56 blz., over de vergroening van de buitenruimte in onthaal- en opvanginitiatieven (0-6 j.), in opdracht van de provincie Vlaams-Brabant onder eindredactie van Kris Van Ingelghem (Green Belgium, Springzaad-Belgie). PDF%20-vergroening%20in%20onthaal%20en%20opvang%20(0-6j)-%20Prov.%20Vl.Brabant-cel%20kindbeleid.pdf)

Play Again

• verschenen in 2010, Ground Productions, Director: Tonje Hessen Schei (2007)

Risk and play a literature review

• verschenen in Josie Gleave, juli 2008 (2007)

Research Summaries - Connecting Children with Nature

• These recommended research briefs have been grouped into four categories to make finding what you need as easy as possible. This is only a sampling of the growing body of research on the problem of children’s disconnection from the natural world, and the benefits of increased connection. Our goal is to provide easy access to key research that can be used in advocacy presentations or to share with colleagues. To find more comprehensive listings of research, see the recommended links at the end of this section.

Children's Outdoor Play & Learning Environments: Returning to Nature

Randy White, Vicki Stoecklin

Asphalt to Ecosystems: Design Ideas for Schoolyard Transformation

Sharon Danks

• verschenen in 2010, New Village Press (2007)
• Asphalt to Ecosystems is a compelling color guidebook for designing and building natural schoolyard environments that enhance childhood learning and play experiences while providing connection with the natural world. Intended for parents, teachers, school administrators, designers, environmentalists, and community volunteers, this book is a fantastic resource that will inspire readers to transform their own school grounds.
  With this book, Danks broadens our notion of what a well-designed schoolyard should be, taking readers on a journey from traditional, ordinary grassy fields and asphalt, to explore the vibrant and growing movement to "green" school grounds in the United States and around the world. This book documents exciting green schoolyard examples from almost 150 schools in 11 countries, illustrating that a great many things are possible on school grounds when they are envisioned as outdoor classrooms for hands-on learning and play. The book's 500 vivid, color photographs showcase some of the world's most innovative green schoolyards including: edible gardens with fruit trees, vegetables, chickens, honey bees, and outdoor cooking facilities; wildlife habitats with prairie grasses and ponds, or forest and desert ecosystems; schoolyard watershed models, rainwater catchment systems and waste-water treatment wetlands; renewable energy systems that power landscape features, or the whole school; waste-as-a-resource projects that give new life to old materials in beautiful ways; K-12 curriculum connections for a wide range of disciplines from science and math to art and social studies; creative play opportunities that diversify school ground recreational options and encourage children to run, hop, skip, jump, balance, slide, and twirl, as well as explore the natural world first hand. The book grounds these examples in a practical framework that illustrates simple landscape design choices that all schools can use to make their schoolyards more comfortable, enjoyable and beautiful.

Speeluitdagingen in de achtertuin

Anneke Rodenburg

• verschenen in Oase (lente 2006) (2007)
• Ontwerp en aanleg van een natuurrijke speel- en leertuin is niet alleen interessant voor scholen of kinderdagverblijven maar kan ook letterlijk voor de eigen deur beginnen. De auteur van dit bijzondere artikel beschrijft de stappen van droom, voorbereiding, ontwerp en aanleg van een spannende, avontuurlijke tuin tot het enthousiaste gebruik er van door haar eigen kinderen (en vriendjes).

Kalf, mais, boer. Hoe ervaren kinderen de boerderijschool?

Anne Remmerswaal

• verschenen in Wageningen Universiteit, 2008 (2007)
• Welke waarde hebben de ervaringen die leerlingen opdoen tijdens de boerderijschool volgens henzelf? Deze vraag staat centraal in dit onderzoek en is onderzocht met een kwalitatieve casestudy waarbij een voorbeeld van een boerderijschool - een combinatie van een boerderij en een school - centraal stond.

Vestmarka naturbarnehage

ReWilding Childhood

• The ethos of the Norwegian nature nursery mirrors that of a nation keenly engaged in the outdoors life. Amongst modern industrialised countries, Norway is something of an anomaly in this respect, leading to its dominance in winter sports, building on a tradition of polar exploration.
  The Vestmarka naturbarnehage in suburban Trondheim is typical of a growing network of nature nurseries in Norway. Parents who choose this type of provision value the more active, less prescriptive approach on offer where most activities, whatever the weather, take place outside.

Categorising risky play? how can we identify risk-taking in children's play

Hansen Sandseter

• verschenen in June 2007, European Early Childhood Research Journal (2007)
• There is a growing debate on the balance between making sure our children are safe versus letting the children play in physically and emotionally stimulating and challenging environments. The focus is now on children's right to do risky play. There are no studies categorising risky play. The present study has aimed to do this. Qualitative observations of 38 children and semi-structured interviews with 8 children and 7 employees from two Norwegian preschools gave 6 categories of risky play: 1) Play with great heights; 2) Play with high speed; 3) Play with harmful tools; 4) Play near dangerous elements; 5) Rough-and-tumble play; and 6) Play where the children can 'disappear'/get lost. The reliability of the analysed categories was tested through a second opinion made by an experienced preschool teacher, who has long and varied experience with children's play in preschools.

Das Weidenbaubuch

Micky Remann, Marcel Kalberer

• verschenen in Creatieve wilgenbouwers (2007)
• Een fraai opgemaakt, inspirerend boek uit de wereld van de meest creatieve wilgenbouwers. Alle mogelijke levende en niet-levende wilgenbouwsels, van ufo's tot kathedralen, van groene klaslokalen tot wilgenspinnen, wilgencafe's, -paleizen of -bruggen. Een wonderlijk, aanstekelijk boek.
  AT Verlag, Aarau (CH), 1999. 128 blz., ISBN3-85502-649-1, prijs: 26,90 euro

Generatietuinen

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (december 2014) (2007)
• Ons land vergrijst. Steeds meer ouderen worden gezond ouder. Die ouderen beschikken vaak over een schat aan levenservaring, wijsheid en deskundigheid. Die schat aanboren en ouderen daarbij het genoegen bezorgen om met kinderen te werken wordt intergenerationeel leren’ genoemd. Een vruchtbare vorm daarvan is het samen tuinieren in een zogeheten generatietuin. Lees meer over generatietuinen en de ervaringen binnen een plaatselijk project.

Spelen met water

Kees Both

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (april 2007) (2007)
• Er vallen steeds vaker enorme regenbuien. De afvoer van al dat water in de gebouwde omgeving is een groot probleem. Of is het een kans? Bijvoorbeeld als je het water tijdelijk vasthoudt en infiltreert op het schoolterrein. En dat water benut als 'ontwikkelingsmateriaal' voor de kinderen. Mogelijkheden daarvoor worden beschreven, mede aan de hand van de praktijk van twee scholen.
• spelen_met_water

Kinderen hebben natuur nodig

Kees Both

• verschenen in JSW (januari 2005) (2007)
• Het buiten spelen van kinderen wordt steeds meer tot 'een bedreigde soort'. Dat geldt nog sterker voor spelen in en met de natuur in de woonomgeving. Met negatieve gevolgen voor de ontwikkeling van kinderen. Scholen kunnen bijdragen aan verbetering - onder andere door op het eigen terrein een natuurspeelplaats te ontwikkelen waar ook kinderen uit de buurt kunnen spelen. Een plek die binnen het onderwijs ook dienst kan doen als leerlandschap voor natuureducatie.
• kinderen_hebben_natuur_nodig

De tuinen en pleinen rond Vrije School De IJssel

Hans Carlier

• verschenen in De Wereld van het Jonge Kind (mei 2004) (2007)
• Kinderen zijn geen Jantjes en Jannekes Beton en daarom moet rond de school een mooie tuin liggen. Mede daarom is de IJsselschool in Zutphen bij milieubewuste ouders erg in trek. Leerkrachten en leerlingen beseffen dat een schooltuin iets anders is dan een tuin bij huis; een schooltuin kan een uitstraling zijn van wat er binnen de school gebeurt.
  Ook opgenomen in het boek 'Beter buiten spelen'. Zie elders de korte beschrijving van dit boek.

De boerderij als klaslokaal

Ceciel Verheij

• verschenen in Mensen-kinderen ((november 2003), ook verschenen in Educare (2003/1)) (2007)
• In 1996 begon in Noorwegen een bijzonder experiment: 'De Levende School'. Het doel was natuur en school dichter bij elkaar te brengen. Het experiment was tweeledig: de grond rondom de school actief te gebruiken als lesmateriaal en boerderijen in de omgeving in te schakelen als educatieve bron. Inmiddels zijn er al acht van deze scholen. Achtergrond en praktijk van deze scholen worden geschetst.
• de_boerderij_als_klaslokaal

Vaste grond onder de natuurtuin

Tonneke Bekkers

• verschenen in Oase (lente 2010) (2007)
• Een goed doordachte natuurtuin bij een school of kinderopvang is een vertaling van de pedagogische ideeen van de organisatie.